این روزها هرکسی می‌تواند هر چیزی را آنلاین بنویسد و افکار و احساسات را به‌سمتی بکشاند. این مسئله همان‌قدر که جامعه را رشد داده، مشکلاتی نیز به وجود آورده و فضا را برای افراد سودجو فراهم کرده است.
خبرنگاران و روزنامه‌نگاران وظیفه دارند که بدون جهت‌گیری و اعمال نظر خودشان، خبر را منتقل کنند؛ ولی بیایید باهم روراست باشیم: اساساً این کار حتی برای حرفه‌ای‌ترین‌ها و کارکشته‌ترین افراد نیز غیرممکن است؛ بنابراین مسئولیت بررسی صحت محتوای آنان یا درک دقیق خبر بدون جانب‌داری، به عهدۀ خودمان گذاشته می‌شود. شما با اطلاع از انواع منابع و چگونگی تحلیل اطلاعات در رسانه، می‌توانید تصمیمات آگاهانه‌ای درمورد چگونگی استفاده از آنان بگیرید.
در این نوشته به تعریف سواد رسانه‌ای، اهمیت و مهارت‌های آن پرداخته‌ایم.
سواد رسانه‌ای چیست و چه اهمیتی دارد؟
امروزه منابع زیاد و مختلفی برای انتشار محتوا وجود دارند؛ تفاوتی نمی‌کند که این منابع، روزنامۀ معتبر، برنامۀ خبری ملی یا پست فیس‌بوک باشند؛ سواد رسانه‌ای توانایی آنالیز، ارزیابی و فهم منابع رسانه را ممکن می‌سازد. سواد رسانه‌ای ما را به این ابزارها و چارچوب‌ها مجهز می‌کند:
- کشف هدف پیام‌های رسانه؛
- تشخیص تأثیر پیام‌ها بر افکار، احساسات و رفتارها؛
- کمک به ایجاد رسانه‌های جدید با علم بر جانب‌داری‌ها و تأثیرات آن.
گفتنی است در‌حالی‌که به نظر می‌رسد سواد رسانه‌ای به رسانۀ امروز و فناوری بدبین است، ولی این‌طور نیست. سواد رسانه‌ای به دنبال روشنگری به نفع مصرفکنندگان رسانه و تضمین شفافیت بیشتر است. سواد رسانه‌ای به دنبال محدودیت و بریدن صدای کسی نیست، بلکه ما را به ابزارهایی مجهز می‌کند که خود منابع معتبر را تشخیص داده و آگاهانه برای استفاده از آن‌ها تصمیم بگیریم.
سواد رسانه‌ای برای چه کسانی است؟
سواد رسانه‌ای مهارتی برای مصرفکنندگان پیام‌های رسانه‌ها و تولیدکنندگان آن‌هاست. دانستن سواد رسانه‌ای برای تولیدکنندگان پیام‌ها از این نظر حائز اهمیت است که آنان را از پیامی که تولید می‌کنند و اثراتی که به دنبال دارد، آگاه می‌سازد. به‌عنوان مصرف‌کنندۀ این پیام‌ها نیز ما را آگاه می‌کند که در هنگام مواجهه با یک محتوا، چگونه نقادانه رسانه را زیر سؤال ببریم تا حقیقت هویدا شود.
۵ مفهوم اصلی سواد رسانه‌ای چیست؟
اگر می‌خواهید سواد رسانه‌ای خود را بالا ببرید، باید به این ۵ مفهوم کلیدی سواد رسانه‌ای آگاه باشید.
۱) تمام پیام‌های رسانه‌ای ساختگی هستند
درک این مفهوم که «تمامی پیام‌های رسانه‌ها ساختگی هستند» بسیار مهم است. این مفهوم بیان می‌کند که ما نمی‌توانیم به‌راحتی مطمئن باشیم که تولیدکنندگان محتوا، واقعیت را همان‌گونه که هست بیان می‌کنند. منظور از ساختگی‌بودن تمامی پیام‌های رسانه‌ها این است که یک شخص یا گروهی از اشخاص، آن‌ها را با قصد و غرض خاصی مانند جوسازی یا ایجاد ترس می‌سازند.
برای مثال، زمانی که شما یک سلفی از خودتان در اینستاگرام پست می‌کنید، شما نیز از یک دستورالعمل پیروی می‌کنید: تصویر شما باید چگونه به نظر برسد و باید چه چیزی را به مخاطبانتان نشان دهد. شما ممکن است اصلاً متوجه این موضوع نشوید، اما سخت‌گیری‌های خود هنگام عکس‌گرفتن یا هنگام انتخاب یکی از آن‌ها به قصد پست‌کردن را به یاد بیاورید.
درک ساختگی‌بودن تمامی پیام‌های رسانه‌ها، شما را از هدف پیامی که مصرف می‌کنید یا پیامی که تولید می‌کنید آگاه می‌کند.
۲) منابع رسانه از زبانی خلاقانه با قوانین خودشان استفاده می‌کند
متن یا تیترهای خبرهای فوری در رسانه‌ها را به یاد بیاورید. تمامی آن‌ها از اصول یکسانی برای جلب توجه استفاده می‌کنند؛ یکی نوشته‌های تیتر را نسبت به متن خبرْ برجسته‌تر کرده و دیگری ایموجی یا علامتی در متن، برای جلب توجه کاربران به کار می‌برد.
عبارت «برخی گفته‌اند» معمولاً به‌معنای این است که بنا به بر هر دلیلی، نام‌بردن از منبع ممکن نیست؛ زیرا منبع نامشخص است. چرا؟ چون درواقع یا وجود ندارد یا خبر صرفاً شایعه است. یا برای مثال در صنعت فیلم‌سازی، موسیقی ترسناک و دراماتیک برای افزایش وحشت به کار برده می‌شوند. با یادگیری تشخیص این ظرافت‌ها، مصرف‌کنندۀ باهوش‌تری از پیام‌های رسانه‌ای خواهید بود که می‌توانید به‌راحتی آن‌ها را تفسیر کنید.
۳) افراد متفاوت، خبرهای یکسان را متفاوت تفسیر می‌کنند
تفاوت در سن، جنس، تحصیلات، فرهنگ، گرایش جنسی و چندین فاکتور دیگر باعث تفاسیر جداگانه از محتوای پیام یکسان می‌شود. اگر شما تولیدکنندۀ محتوا هستید، این مسئله بسیار اهمیت دارد؛ زیرا ممکن است مخاطبان مختلف، پاسخ جداگانه‌ای به پیام شما دهند.
از تنوع مخاطبان خود و چگونگی گسترش آنان در طول زمان آگاه باشید و کاربران ناشناسی را که اتفاقی به محتوای شما دسترسی پیدا می‌کنند در نظر بگیرید (خصوصاً اگر محتوا در حساب کاربری شخصی‌تان باشد).
۴) هیچ پیامی در هیچ رسانه‌ای بی‌طرف نیست
به دلیل اینکه پیام‌های رسانه‌ها ساختگی هستند، ارزش‌ها و دیدگاه‌های خالق محتوا را در خود جای داده‌اند. در فیلم‌ها و ادبیات، انتخاب شخصیت داستان (سن، جنسیت، نژاد و…)، محیط و کشمکش‌ها، همگی بازتابی از موضوعی است که برای خالق یا تولیدکنندگان داستان اهمیت دارد.
همچنین، به یاد داشته باشید که همان‌طور که رسانه‌ای تصمیم می‌گیرد چه چیزی را منتشر کند، برای چیزهایی که منتشر نمی‌کند نیز آگاهانه عمل می‌کند. درهرصورت، افراد پشت پردۀ یک رسانه، بر پیام نهایی دریافت‌شده توسط مصرف‌کننده تأثیر خواهند گذاشت.
۵) اکثر پیام‌های رسانه‌ها برای به‌دست‌آوردن سود یا قدرت سازمان‌دهی می‌شوند
احتمالاً شما نیز متوجه شده‌اید که بسیاری از روزنامه‌ها، مجلات، سایت‌ها و برنامه‌های تلویزیونی، سرشار از تبلیغات هستند؛ زیرا این پلتفرم‌ها از این طریق کسب درآمد می‌کنند. به‌راحتی قابل تصور است که بعضی از محتواهای این رسانه‌ها با هدف رضایت تبلیغ‌کنندگان و افزایش مخاطبان تنظیم شده‌اند. البته رسانه‌هایی نیز وجود دارند که چهارچوب‌ها و ارزش‌هایی برای خود تعریف کرده و تن به هر نوع آگهی تبلیغاتی نمی‌دهند.
۵ مهارت سواد رسانه‌ای
این ۵ مهارت سواد رسانه‌ای که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم، به شما کمک می‌کند که به‌طور مؤثری مهارت سواد رسانه‌ای را تمرین کرده و به مصرف‌کنندۀ مسئولیت‌پذیر رسانه‌ها تبدیل شوید.
- دسترسی: دانستن اینکه چگونه به اطلاعات دسترسی پیدا کنید، اولین مهارت سواد رسانه‌ای است. آیا می‌دانید از کجا باید منابع معتبر و مناسبی را پیدا کنید؟ برای شناخت منابعی که مغرضانه‌تر و خنثی‌تر هستند، باید خودتان وارد عمل شوید. کشف این منابع با دانستن نحوۀ پرسیدن سؤالات درست شروع می‌شود که در ادامه به آن می‌پردازیم.
- تجزیهوتحلیل: پرسیدن سؤالات منتقدانه و تجزیهوتحلیل محتوا، زیرنظر‌گرفتن خالق پیام و بررسی هدف آنان در رسانۀ موردنظر شما، کمک می‌کند به درستیِ منبع پی ببرید. در ادامه به چند نمونه از سؤالات راهنما اشاره کرده‌ایم.
- خالق و تولیدکنندۀ این محتوا چه کسی است: یک شخص است یا سازمان؟ آن‌ها چه فعالیت‌هایی می‌کنند؟ ناشناس هستند؟ اگر جواب بله است، علت آن چیست؟ تولید‌کننده چه مطالب دیگری منتشر کرده است؟ دانستن قدرت و اختیارات نویسنده، اعتبار او و هرگونه وابستگی که دارد، می‌تواند سرنخ‌های زیادی درمورد سوگیری‌های احتمالی ارائه دهد.
- محتوا چه زمانی منتشر شده است: آیا به اندازۀ کافی جدید است که با تحقیق شما مرتبط باشد؟ اگر جدید نیست، آیا احتمال دارد اطلاعات قدیمی و نادرست باشد؟ زمان انتشار اطلاعات را در منبع چک کنید تا از صحت آن و به‌روزبودنش مطمئن شوید.
- ادعای نویسنده چیست؟ نویسنده چه شواهدی را برای اثبات ادعاهای خود بیان می‌کند؟ آمار؟ حقایق؟ ایده‌ها؟ فرضیات؟ آیا شما با دیدگاه و نقطه‌نظر نویسنده موافقید؟ چرا؟ حتی اگر نویسنده به‌صراحت از عبارات «به نظر من» یا «من فکر می‌کنم» استفاده نکرده باشد، ممکن است شما همچنان در حال خواندن ایده‌ها و تئوری‌های فرضی نویسنده باشید.
- حقیقت عبارتی است که قابل اثبات باشد. محتوا ممکن است براساس واقعیت باشد، ولی درواقع منعکس‌کنندۀ نظر نویسنده درمورد آن حقایق است.
- دیدگاه چه کسی بیان نمی‌شود: آیا نویسنده از بیان حقایق و دیدگاه‌های تأثیرگذاری چشم‌پوشی کرده است؟ چه اطلاعاتی ممکن است حذف شده باشند؟ اگر از این امر مطمئن نیستید، جست‌وجو کنید، شاید بتوان در منابع دیگری دیدگاه‌های مختلفی را کشف کرد.
- موضع شما درمورد این موضوع چیست: چه دلیلی برای موضع خود دارید؟ آیا منابع متناقض را بررسی کرده‌اید؟ آیا این منبع باعث تجدیدنظر در موضع شما می‌شود؟
- ارزیابی: از پاسخ‌های خود به سؤالات بالا می‌توانید از صحت منبع مطلع شوید، غرایض آن را کشف کنید و تصمیم بگیرید با این اطلاعات چه کار کنید. آیا منبع قابل اعتمادی برای تحقیقاتتان وجود دارد یا باید به جست‌وجو ادامه دهید؟ این ارزیابی‌ها را جایی یادداشت کنید و منابع مختلف را از جهت صحت اطلاعات یا سوگیری‌های آنان رتبه‌بندی کنید.
- خلق: داشتن سواد رسانه‌ای همچنین شامل آگاهی از محتوایی که خودتان تولید می‌کنید نیز می‌شود. آیا از عواقب آن آگاهید؟ آیا مسئولیت این عواقب را می‌پذیرید؟
- وارد عمل شوید: حال که شما منابع رسانه را تجزیهوتحلیل و ارزیابی کرده‌اید، مهم‌ترین قدم در کل این مراحل، آگاهی از قدم بعدی است: اینکه با این اطلاعات باید چه کار کنید. آیا صرفاً به این دلیل که منبعی اعتقادات شما را تأیید می‌کند، آن را با دیگران به اشتراک می‌گذارید؟
سواد رسانه‌ای یک مهارت ضروری در قرن ۲۱ است
حال که صدای ما در هر نقطه از جهان به گوش می‌رسد، مهم است که مسئولیت آن و تأثیراتش را به عهده بگیریم. با کسب مهارت سواد رسانه‌ای و یادگیری دسترسی به منابع، تجزیهوتحلیل و ارزیابی آنان می‌توانید به‌خوبی محتوای آگاهانه خلق کنید.
منابع
