با توجه به فراگیری ارتباطات و رسانه‌های اطلاعاتی در قرن ۲۱، داشتن سواد رسانه‌ای برای همه الزامی است. شناخت مزیت‌ها، معایب و همچنین توانایی نقد رسانه‌ها، به تأثیرگرفتن افراد از آن‌ها کمک می‌کند. هرچقدر آموزش سواد رسانه‌ای از سن پایین‌تری شروع شود، بهتر در ذهن تثبیت می‌شود. طبق تعریف جدید یونسکو، افراد باسواد علاوه بر خواندن و نوشتن و تسلط بر زبان، باید ۱۶ مهارت سوادی دیگر را نیز یاد بگیرند.
یکی از این ۱۶ مهارت، سواد رسانه‌ای است. به کمک سواد رسانه‌ای، رسانه‌های معتبر را بهتر شناسایی و تحلیل می‌کنیم؛ درنتیجه فهم و آگاهی‌مان بالاتر می‌رود. پس از خواندن این نوشته، موارد زیر را دربارۀ سواد رسانه‌ای خواهیم دانست:
- رسانه چیست؟
- سواد رسانه‌ای چیست؟
- علت اهمیت سواد رسانه‌ای چیست؟
و چندین نکتۀ مهم دیگر در این زمینه.
فهرست محتوا
رسانه چیست؟
تعریف رسانه ساده‌تر از حد تصور ماست. رسانه وسیله‌ای برای انتقال پیام از فرستنده به گیرنده است. روزنامه‌ها، کتاب‌ها، رادیو، تلویزیون و… در حال حاضر رسانه‌هایی هستند که سرعت عمل متفاوتی دارند. برای مثال، میزان تأثیرگذاری تلویزیون در میان رسانه‌های نام‌برده‌شده بیشتر بوده و سرعت انتقال پیام آن نیز بیشتر است.
سواد رسانه‌ای چیست؟
سواد رسانه‌ای مهارت تفکیک رسانه‌ها از یکدیگر است. به کمک سواد رسانه، رسانه‌های معتبر را شناسایی و انتخاب می‌کنیم. همچنین، می‌توانیم رسانه‌هایی که قصد تحمیل خود بر تفکرمان را دارند، نپذیریم. سواد رسانه‌ای یک مهارت اساسی در عصر دیجیتال است. به‌طور کلی، سواد رسانه به ما کمک می‌کند تا:
- یاد بگیریم که انتقادی فکر کنیم؛
- یک مصرف‌کنندۀ هوشمند باشیم؛
- دیدگاه افراد را تشخیص دهیم؛
- مسئولیت رسانه‌ای ایجاد کنیم؛
- نقش رسانه‌ها را در فرهنگمان مشخص کنیم؛
- هدف نویسنده را بفهمیم.
سواد رسانه باید از چه زمانی آموزش داده شود؟
بهتر است این آموزش‌ها از کودکی شروع شود تا افراد به‌عنوان مخاطب فعال، پیام‌ها را درک و تجزیه کنند. اولین کشوری که طبق تعریف جدید یونسکو، آموزش سواد رسانه‌ای را در برنامه‌های آموزش قرار داد، کانادا بود.
در قارۀ آسیا نیز ژاپن زودتر از سایرین این آموزش را در مدارس الزامی کرد. متأسفانه در ایران آموزش‌های سواد رسانه‌ای اجباری نیست. این در صورتی است که عصر حاضر نیاز به تربیت افرادی دارد که بتوانند فکر کنند، تحلیل کنند و برای رویارویی با تحولات آماده باشند.
تهمورث شیری، استاد دانشگاه آزاد اسلامی و دکترای ارتباطات اجتماعی، طی مصاحبه‌ای با ایرنا بیان کرد که متأسفانه در کشور ما سواد رسانه‌ای به‌عنوان موضوعی مهم مطرح نیست.
در کشورهای دیگر، این سواد از کودکی به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شود؛ درنتیجه کودکان دچار شوک خبری نمی‌شوند و می‌توانند با یک خبر برخورد کنند. در‌حالی‌که مسئولان مدارس و اولیا ما با استفاده از ابزارهای سواد رسانه مخالف‌اند. در کشور ما و در مدارس به کودکان آموزش داده نمی‌شود که چگونه از فضاهای آموزشی استفاده کنند.
ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای چیست؟
اگر از آموزش سواد رسانه‌ای بی‌بهره بمانیم، در میان اخبار و اطلاعات آموزشی، اجتماعی، سیاسی و… سردرگم می‌شویم. سواد رسانه‌ای، آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی را کاهش می‌دهد. در شرایطی که رسانه‌ها نقش بسیاری در آموزش دارند، آموزش تحلیل و نقد آن‌ها کمک درخور توجهی به ما خواهد کرد. حال که نظارت روی اخبار رسانه‌ها کاهش یافته است، باید با کمک سواد رسانه بتوانیم خبر درست و کذب را تشخیص دهیم.
۶ مهارت مهم که سواد رسانه به ما می‌آموزد
پس از دانستن تمام موارد بالا، لازم است بدانیم که یادگیری سواد رسانه چه آورده‌هایی برای ما دارد. ۶ ویژگی مهمی که پس از یادگیری سواد رسانه در ما ایجاد می‌شود عبارت است از:
- درک پیام‌های رسانه؛
- تشخیص چیزی که رسانه‌ها قصد ایجاد آن در باور مردم را دارند؛
- تشخیص تعصبات و دروغ‌های رسانه‌ها؛
- کشف داستان‌های پنهان در خبرها؛
- ارزیابی رسانه‌ها با تجربیات، باورها و ارزش‌های خود؛
- طراحی و ایجاد پیام‌های رسانه‌ای خود.
مفهوم سواد رسانه‌ای چند سطح دارد؟
مفهوم سواد رسانه‌ای به سه سطح عمومی، متوسط و پیشرفته تقسیم می‌شود. در سطح عمومی، افراد یاد می‌گیرند چگونه رسانه‌ها آن‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. در سطح متوسط، مفاهیم رسانه را معنا می‌کنند و در سطح پیشرفته، تعامل جامعه و سواد و رسانه را در ایجاد تغییرات ارزیابی می‌کنند.
با توجه به ضرورت این سواد، در سال ۱۳۹۶ انجمن سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی ایران ثبت شد. این انجمن یک سازمان مردم‌نهاد ملی است که در حوزۀ سواد رسانه‌ای فعالیت می‌کند. امید که این مجموعه بتواند در طول سال‌های آینده نقش مهمی در آموزش سواد رسانه از کودکی داشته باشد.