👥 شبکۀ اجتماعی انسانی (Human social network) چیست؟

شبکۀ اجتماعی چیست؟ همین حالا این سؤال را از ۱۰ نفر بپرسید. به‌جرئت می‌توان گفت که احتمالاً هر ۱۰ نفر یا ۹ نفر از آن‌‌ها برای شما از اینستاگرام، توییتر، لینکدین و فیس‌بوک خواهند گفت. واقعیت این است که ما امروزه شبکۀ اجتماعی را تنها معادل شبکه‌های اجتماعی دیجیتال و پلتفرم‌های مربوط به آن می‌دانیم. اما نباید از یاد ببریم که مفهوم شبکه و شبکۀ اجتماعی، از زمان‌های دور و پیش از توسعۀ فناوری‌های دیجیتال وجود داشته است.

در این مطلب از وی‌پدیا می‌خواهیم به جنبۀ غیردیجیتال شبکۀ اجتماعی بپردازیم که به‌منظور تمایز، آن را شبکۀ اجتماعی انسانی می‌نامیم.

تاریخچۀ اصطلاح شبکۀ اجتماعی در مفهوم علمی

جان آروندل بارنز (John Arundel Barnes)، انسان‌شناس اجتماعیِ استرالیایی-بریتانیایی، نخستین کسی است که در سال ۱۹۵۴ از اصطلاح شبکۀ اجتماعی، برای یک مفهوم علمی استفاده کرد. مقالۀ او با عنوان «Class and Committees in a Norwegian Island Parish» حاصل دو سال کار میدانی بود. این مقاله آن‌قدر مهم است که به‌طور قراردادی، شروع شکل‌گیری علم شبکه‌های اجتماعی را مصادف با سال ۱۹۵۴ در نظر می‌گیرند.

تعریف شبکۀ اجتماعی

بارنز در پژوهش خود، اصطلاح شبکۀ اجتماعی را برای توصیف روابط بین انسان‌ها و تحلیل مکانیزم‌های ارتباطی، به‌ویژه تصمیم‌گیری‌های آن‌ها به کار برد.

با توجه به نگاه بارنز می‌توانیم بگوییم:

شبکۀ اجتماعی (Social Network) یک ساختار اجتماعی است که از تعدادی گره (Node) به‌عنوان بازیگران شبکه تشکیل شده است که معمولاً شامل افراد، گروه‌ها یا سازمان‌ها می‌شوند. این گره‌ها توسط تعدادی یال (Edge) یا پیوند (Link) به یکدیکر متصل می‌شوند که درواقع، بیانگر پیوندها، ارتباطات و تعامل‌های میان آن افراد یا سازمان‌هاست. این پیوندها می‌توانند ضعیف (مثلاً آشنایی‌های معمولی) یا قوی (پیوندهای خانوادگی) باشند.

درواقع، در یک تعریف کلی، به هر اجتماعی از افراد، گروه‌ها یا سازمان‌ها (مانند خانواده، دوستان، آشنایان، همکاران، مشتریان و…) که در راستای هدفی مشخص و برمبنای یک‌سری تعاملات و تبادل‌ها شکل بگیرد، یک شبکۀ اجتماعی می‌گویند. برای مثال، گروهی از دانش‌آموزان که از یک مدرسه فارغ‌التحصیل شده‌اند، یک شبکۀ اجتماعی دانش‌آموزی را تشکیل می‌دهند. آن‌ها یکدیگر را می‌شناسند و با هم اشتراکاتی دارند که می‌توانند حول آن‌ جمع شوند؛ گفت‌وگو کنند، برنامه‌های دسته‌جمعی بچینند، هم‌مدرسه‌ای‌های دیگر را به گروه دعوت کنند، از همدیگر یاد بگیرند، خاطره تعریف کنند و… .

با این اوصاف، قدمت شبکه‌های اجتماعی انسانی به بلندای عمر بشر است، همان زمانی که اولین اجتماعات انسانی شکل گرفت؛ هرچند در سال ۱۹۵۴ این نام علمی را بر آن گذاشته باشند.

شباهت شبکه‌های اجتماعی مدرن و اولیه

در طول زندگی بشر، با گسترش جوامع انسانی و تغییر شیوه‌های زیست و امکانات، شبکه‌های اجتماعی انسانی نیز دستخوش تغییراتی شده و به‌مرور، گسترش و تکامل یافته‌اند. انسان‌های امروزی در سطوح مختلف با یکدیگر همکاری می‌کنند. دانشمندان تلاش کرده‌اند تا دریابند این سطح از همکاری چگونه تکامل یافته است.

یک مطالعۀ جدید نشان می‌دهد که شبکه‌های اجتماعی یکی از اجزای ضروری زندگی انسان‌های اولیه بوده‌اند. یافته‌های این مطالعه، عناصر ساختاری شبکه‌های اجتماعی اولیه را توصیف می‌کنند و می‌گویند که چگونه اجداد ما احتمالاً براساس ویژگی‌های مشترکی همچون تمایل به همکاری، پیوندهایی با خویشاوندان و غیرخویشاوندان برقرار می‌کرده‌اند. براساس این مقاله، شبکه‌های اجتماعی احتمالاً به تکامل همکاری کمک کرده‌اند.

در این پژوهش، تیمی به رهبری دکتر نیکلاس کریستاکیس (Nicholas A. Christakis) از دانشگاه هاروارد شروع به مطالعۀ همکاری اجتماعی در جامعۀ شکارچی-گردآورندگان هادزا (Hadza) در تانزانیا کردند که تصور می‌شود شیوۀ زندگی آن‌ها شبیه اجداد اولیۀ ما باشد. محققان در این مطالعه، شبکه‌های اجتماعی ۲۰۵ بزرگسال هادزا را که در ۱۷ اردوگاه مختلف پخش شده بودند بررسی کردند. نتایج در ۲۵ژانویۀ۲۰۱۲ در مجلۀ Nature منتشر شد.

نیکلاس کریستاکیس می‌گوید شگفت‌انگیز است که شبکه‌های اجتماعی انسان اولیه بسیار شبیه است به آنچه امروز می‌بینیم. ما انسان‌ها از زمانی که دور آتش می‌نشستیم، تا امروز که در دنیایی دیجیتال به سر می‌بریم، همواره شبکه‌هایی از همین نوع ساخته‌ایم.

جیمز فاولر (James H. Fowler)، یکی از پژوهشگران این مطالعه، می‌گوید: «ما دریافتیم آنچه مردم مدرن با شبکه‌های اجتماعی آنلاین انجام می‌دهند همان کاری است که بشر همیشه انجام داده است؛ نه‌تنها قبل از فیس‌بوک، بلکه حتی قبل از دورۀ کشاورزی.»

روند تکامل و تغییر شبکه‌های اجتماعی انسانی

شبکه‌های اجتماعی انسانی اولیه، به دنبال شکار و شکل‌گیری قبایل شکل گرفت. انسان‌‌ها از همان موقع، از طریق ارتباط با یکدیگر و تبادل اطلاعات و کالاها، در گروه‌های کوچک، همبستگی اجتماعی ایجاد می‌کردند. در این شبکه‌ها، نه‌تنها به‌طورکلی پیام و اطلاعات ردوبدل می‌شد، بلکه کالاها، فناوری‌ها (مثلاً استفاده از آتش یا مهارت ساخت ابزار شکار)، ایده‌ها، محصولات زراعی، پوشاک، ژن‌ها، حیوانات و بیماری‌ها نیز مبادله می‌شدند.

در جوامع انسانی دورۀ کشاورزی، یکجانشینی به انسان‌ها این امکان را داد تا تعامل مداوم‌تری را با تعداد بیشتری از افراد در سطح محلی برقرار کنند و به‌مرور، این شبکه‌های محلی به شبکه‌های شهری یا کلان‌شهری تبدیل شدند.

حمل‌ونقل و ارتباطات، راه‌های زمینی، دریایی و بعدها هوایی، و همین‌طور شکل‌گیری و تکامل الفبا، باعث تعاملات جدیدی میان جوامع انسانی شد. آن‌ها به شیوه‌های جدید به تبادل کالا، اطلاعات، اندیشه، عادات، فرهنگ، هنر، صنعت و آداب‌ و رسوم پرداختند و از یکدیگر متأثر شدند. حالا دیگر نوع بشر با شبکه‌های بین‌المللی مواجه بود که روز‌به‌روز گسترده‌تر و متنوع‌تر می‌شدند تا سرانجام با استفاده از تلگراف، تلفن، رادیو، تلویزیون و در ادامه، رایانه‌ها و اینترنت، گسترده شدند.

حالا با ظهور انواع سرویس‌های ارتباط جمعی ازجمله شبکه‌های اجتماعی دیجیتال، ما ۷میلیارد و ۸۰۰میلیون نفر در یک شبکۀ جهانی مدرن با بی‌شمار ارتباطات و پیوندهای گوناگون و متنوعیم.

اگر کنجکاوید دربارۀ شبکه‌های اجتماعی‌ انسانی بیشتر بخوانید

موضوع شبکه‌های اجتماعی انسانی، موضوع جذاب و کنجکاوی‌برانگیزی است. پس شاید ترغیب شده باشید که دربارۀ آن بیشتر و عمیق‌تر بخوانید. پژوهش‌ها در این حوزه عمری طویل دارد و از سال ۱۸۲۰ با تلاش‌های دیوید امیل دورکیم (David Émile Durkheim) و فردیناند تونیس (Ferdinand Tönnies) به‌شکل جدی آغاز شده است. هرچند خیلی قبل‌تر از آن، ارسطو گفته بود: «انسان ذاتاً حیوانی اجتماعی است.»

نیکولاس کریستاکیس (Nicholas A. Christakis) را هم که پیش از این معرفی کردیم. بسیاری از مطالعات و تحقیقات او (ازجمله کتاب معروفش Connected) با همکاری دوستش جیمز فاولر (James H. Fowler) به انجام رسیده‌اند.

مارک گرانووتر (Mark Granovetter) پژوهشگر مهم بعدی است. مقالۀ او با نام «The Strength of Weak Ties» یکی از مهم‌ترین پژوهش‌های کلاسیک این حوزه است. این مقاله در سال ۱۹۷۳ منتشر شده است و آن را یکی از زیربنایی‌ترین مقاله‌های حوزۀ شبکه‌های اجتماعی می‌دانند. علی‌رغم اینکه چند دهه از مقالۀ گرانووتر گذشته است، این مقاله همواره به‌عنوان نقطۀ آغاز بحث دربارۀ نظریۀ شبکه‌ها و نیز شبکه‌سازی مرور می‌شود.

شبکه‌های اجتماعی انسانی خود را جدی بگیرید، چون حالِ شما وابسته به آن است. شبکه‌های اجتماعی ما می‌توانند تأثیرات شگرفی بر زندگی ما داشته باشند. شانس شما برای سلامتی و تناسب اندام، ورزش، ترک سیگار، شادی یا اندوه، رشد و پیشرفت یا درجازدن، همگی تا حد زیادی از حلقۀ دوستان نزدیک شما متأثر است. یک شبکۀ اجتماعی خوب حتی می‌تواند به شما کمک کند عمر طولانی‌تری داشته باشید؛ زیرا خندیدن با دوستان باعث ترشح اندورفین می‌شود، که به نظر می‌رسد سیستم ایمنی را تنظیم می‌کند و شما را در برابر بیماری‌ مقاوم‌تر می‌کند.

با این اوصاف، چقدر به شبکۀ اجتماعی خود بها می‌دهید؟ این سؤال را همین امروز از خودتان بپرسید.