©️ حقوق مالکیت فکری چیست؟

دزدها همیشه بوده‌اند، هرجایی که فکرش را بکنید. در زمین و آسمان و دریا، همیشه سارقی در کمین بوده‌ است؛ راهزن‌ها، دزدان دریایی، هواپیمارباها و دله‌دزدها. اما تا همین چند دهه پیش ما فقط باید نگران دزدی از اموال فیزیکی و پولی‌مان می‌بودیم؛ دستبرد به خانه‌ها و باغ‌‌ها و پول و ماشین و چیزهایی از این دست. شاید گاهی کسی هم پیدا می‌شد که شعر شاعری را بدزدد و با آن فخر بفروشد. شعر یک دارایی معنوی/فکری است، و همین‌طور سایت شما که کلی برایش زحمت کشیده‌اید.

هرچند محافظت از مالکیت فکری همیشه مهم بوده است، اما در عصر دیجیتال، اهمیت دوچندان یافته است. پس همان‌طور که راه‌های محافظت از اموال مادی‌مان را یاد گرفتیم و دولت‌ها برای آن قوانینی وضع کرده‌اند، درمورد اموال معنوی خود نیز باید همین کار را بکنیم.

این مطلب از وی‌پدیا اطلاعاتی درمورد حقوق مالکیت فکری سایت‌ها و یافتن مؤثرترین روش‌های محافظت از آن، در اختیار شما قرار می‌دهد.

تعریف حقوق مالکیت فکری

حقوق مالکیت فکری (Intellectual Property) که از آن با عنوان حقوق مالکیت معنوی نیز یاد می‌شود، شامل حقوق مربوط به آفرینش‌ها و خلاقیت‌های فکری و ذهنی انسان در زمینه‌های مختلف علمی، صنعتی، ادبی و هنری است.

انواع حقوق مالکیت فکری

حقوق مالکیت فکری به دو دستۀ حقوق مالکیت صنعتی و حقوق مالکیت ادبی و هنری (حق نسخه‌برداری (کپی‌رایت) و حقوق مرتبط) تقسیم می‌شود.

• حقوق مالکیت صنعتی (Industrial Property) شامل اختراع، علامت تجاری، طرح‌های صنعتی، مدل‌های مصرفی (اختراعات کوچک)، اسرار تجاری، نشان مبدأ جغرافیایی، گونه‌های جدید گیاهی، مدارهای یکپارچه و… است.
• حقوق مالکیت ادبی و هنری که با عنوان کپی‌رایت (Copy Right) نیز شناخته می‌شود، شامل خلق آثار ادبی و هنری از قبیل نظم، نثر، تئاتر، نمایشنامه، فیلم، قطعات موسیقی، انیمیشن، تصاویر متحرک، آثار گرافیکی و نقاشی، مجسمه‌ها و آثار حجمی، عکس، پانتومیم، طراحی سایت و کلیۀ آثار صوتی و تصویری است که با رعایت حق تقدم ایجاد شده‌اند.

حقوق مالکیت ادبی و هنری، شامل حقوق کلیۀ پدیدآورندگان آثار ادبی-هنری، ناشران، مؤلفان و نویسندگان، حقوق هنرمندان، تهیه‌کنندگان آوا و حقوق پخش‌کنندگان در رادیو، تلویزیون، وب و سایر رسانه‌‌‌هاست.

ماهیت حقوقی و نحوۀ حمایت‌های قانونی از این دو نوع مالکیت، متفاوت است. برای اینکه یک محصول ادبی و هنری از حمایت‌های قانونی مالکیت فکری برخوردار شود، نیازی به تشریفات ثبت ندارد، در‌حالی‌که صاحبان اختراع و ایده و علامت تجاری برای اخذ حمایت‌های قانونی حتماً ‌باید تشریفات ثبت را طی کنند.

حقوق مالکیت فکری در قوانین ایران

تا به امروز، ایران اکثر کنوانسیون‌های بین‌المللی در حوزۀ مالکیت صنعتی را پذیرفته است؛ ولی در حوزۀ مالکیت ادبی و هنری، کنوانسیون‌های بین‌المللی‌ای همچون برن و رم را نپذیرفته است. هم‌اکنون براساس قانون سال ۱۳۴۸ حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، «قانون مالکیت ادبی و هنری» برای ایرانیان وجود دارد؛ ولی به‌موجب این قانون، از آثار خارجی حمایت نمی‌شود.

بنابراین، رعایت قوانین کشور ایران در ارتباط با حقوق مالکیت فکری اعم از حقوق مالکیت ادبی-هنری و حقوق مالکیت صنعتی، الزامی است. مهم‌ترین این قوانین عبارت‌اند از:

• قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸؛
• قانون ترجمه و تکثیر ‌کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲؛
• قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹؛
• قانون تجارت الکترونیکی مصوب ۱۳۸۲؛
• قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶.

طبق این قوانین، حقوق پدیدآورنده شامل حق انحصاری نشر، پخش، عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر خود است. این قوانین با توجه به چالش‌های فناوری دیجیتال، تا حد زیادی مدرن شده‌اند، هرچند همچنان خلأهایی در این حوزه وجود دارد.

حقوق مالکیت فکری در فضای دیجیتال

گسترش اینترنت و فضای دیجیتال باعث پیدایش موضوعات چالش‌برانگیز جدیدی در ارتباط با حقوق مالکیت فکری شده است. مثلاً بحث حقوق مالکیت معنوی کاربران شبکه‌های اجتماعی همواره مورد سؤال بوده است. آیا در فضای گستردۀ مجازی، این امکان وجود دارد که حقوق کاربران شبکه‌های اجتماعی حفظ شود؟ درمورد سایت‌ها چطور؟

دربارۀ شبکه‌های اجتماعی، در مطلب جداگانه‌ای سخن خواهیم گفت. اما در ادامه، موضوع حقوق مالکیت معنوی سایت‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دارایی‌های دیجیتال کسب‌وکارها را بررسی خواهیم کرد.

حقوق مالکیت فکری سایت‌ها

شاید در نظر اول، ارزش محتوای سایت خود را دست‌کم بگیرید، اما اگر میزان زمان و تلاشی را که برای ایجاد، توسعه و نگهداری سایت‌ خود صرف می‌کنید در نظر بگیرید، اهمیت آن کم‌کم برایتان آشکار می‌شود. ضمن اینکه شما درواقع ایده‌های خود را در قالب محتوا و محصول در ظرف سایت خود می‌ریزید؛ چیزی که نمی‌خواهید توسط دیگران یا رقبایتان مورد دستبرد قرار بگیرد.

انجام تجارت الکترونیک، ناگزیر مستلزم در دسترس قرار دادن انواع مختلف محتوای الکترونیکی (شامل متن، گرافیک، عکس، مواد صوتی و تصویری، نرم‌افزار و…) برای کاربران اینترنتی است. بنابراین، محتوای سایت می‌تواند ارزش قابل‌ توجهی داشته باشد.

محتوای بلاگ، توضیحات محصول، پادکست‌ها، وایت‌پیپرها، ویدئوها، تصاویر و هرآنچه در سایت خود دارید، زحماتی است که شما برای پشتیبانی و ترویج کسب‌وکار خود کشیده‌اید. حتی طراحی منحصربه‌فرد سایت شما ممکن است در معرض خطر باشد. حتی فراتر از آن: آیا به این فکر کرده‌اید که اگر یک رقیب، هویت بصری برند شما را شبیه‌سازی کند، نوعی دزدی است که تبعات آن باعث سردرگمی مشتریان شما و از‌دست‌دادن بخشی از آنان می‌شود؟

پس، اول باید بدانیم چه بخش‌هایی از سایت ما قابلیت حمایت دارند و سپس، اقدامات لازم را برای بهره‌مندی از آن حمایت‌ها انجام دهیم.

طبق قانون، چه بخش‌هایی از یک سایت قابلیت حمایت دارند؟

به‌طور کلی، هریک از اجزای تشکیل‌دهندۀ یک ‌‌سایت در صورت اصالت، قابلیت حمایت دارند. این اجزا که می‌توانند معرف شهرت و اعتبار یک سایت یا برند در اینترنت باشند و آن کسب‌و‌کار و محصولاتش را از سایر رقبا متمایز کنند، شامل موارد زیر است:

• نام دامنه؛
• نام‌‌ها و علائم تجاری و نام محصولات ویژۀ هر کسب‌وکار؛
• طرح‌بندی سایت؛
• نشانه‌‌های گرافیکی؛
• پایگاه‌‌های داده؛
• هر نوع نرم‌افزار به‌کار‌برده‌شده در سایت مانند کدنویسی‌های HTML (که البته باید طبق مفاد قرارداد با طراح سایت بررسی شود)؛
• محتوای سایت (نوشته‌‌ها، عکس‌‌ها، ویدئوها، طرح‌‌های گرافیکی، موسیقی و…).

بنابراین، هر مالک سایتی باید در وهلۀ اول به درک روشنی از حقوق مالکیت فکری دست یابد. سپس، تمام اقدامات لازم را برای اینکه مشمول این حمایت‌ها قرار گیرد، انجام دهد.

کسب‌وکارهایی که فعالیت آنلاین دارند باید یک خط‌مشی سازمانی برای حفاظت از سایت خود اعمال کنند. نکات زیر می‌تواند مبنای تدوین چنین سیاستی قرار گیرد. این نکات، هم محافظت از حقوق سایت خود در مقابل دستبرد دیگران و هم رعایت حقوق سایت‌های دیگر را شامل می‌شود.

۱۲ نکتۀ کلیدی دربارۀ محافظت از حقوق مالکیت فکری سایت‌ها

1. علائم و نام‌های تجاری ثبت‌شده، تحت حمایت حقوق مالکیت فکری هستند و استفادۀ بدون اجازه از عین یا مشابه یا ترجمۀ آن‌ها توسط برندهای دیگر ممنوع است. حق استفادۀ انحصاری از یک علامت به کسی اختصاص دارد که آن علامت را طبق مقررات به ثبت رسانده باشد.
2. استفاده از علائم تجاری به‌صورت نام دامنه (Domain Name) و یا هرنوع نمایش برخط (Online) علائم تجاری که موجب فریب مخاطب درخصوص اصالت کالا و خدمات شود ممنوع است و پیگرد قانونی دارد.
3. طرح‌بندی سایت، در صورت برخورداری از اصالت، تحت حمایت نظام حقوق مالکیت ادبی و هنری قرار خواهد گرفت. همچنین، نشانه‌ها و عناصر گرافیکی خاصی که هر برند در سایت خود استفاده کرده و آن برند را از دیگران متمایز می‌کند می‌تواند از سوی قانون محافظت شود، هرچند اثبات آن کمی دشوار است.
4. هر سایت، به‌عنوان یک پایگاه دادۀ الکترونیکی، در صورت برخورداری از اصالت و خلاقیت فکری، مشمول حمایت قانون است. این موضوع در مادۀ ۶۲ قانون حمایت از تجارت الکترونیکی ایران تصریح شده است.
5. محتوای سایت در صورت برخورداری از خلاقیت فکری، تحت حمایت نظام حقوق مالکیت ادبی و هنری قرار خواهد گرفت. در حالت مؤکد، هرنوع استفاده از محتوای سایت‌هایی که محفوظ‌بودن حقوق خود را صراحتاً ذکر کرده‌اند، ممنوع است. بنابراین، شما به‌عنوان مالک سایت، قبل از هر چیز مالکیت معنوی و محفوظ‌بودن حقوق خود را با جملات و عبارات مناسب و واضح اعلام کنید. این کار اغلب از طریق اعلان‌ها و اخطارهای مربوط به حقوق معنوی در صفحات سایت (معمولاً پایین صفحه) انجام می‌شود. برای مثال، در پایین سایت صباویژن نوشته شده است: «تمام حقوق این وبسایت متعلق به صباایده است.»
6. محتوای رایگان به‌معنای مالکیت عمومی آن نیست. پیش از اقدام به استفاده از محتوای رایگان هر سایت، قوانین آن سایت را مطالعه کنید و اگر لازم است از پدیدآورنده یا مالک سایت اجازۀ کتبی بگیرید. این موضوع، درمورد محتوای پولی هم صدق می‌کند.
7. مراقب محتوایی که در سایت خود منتشر می‌کنید باشید. کتاب، رساله، جزوه، مقاله، نمایشنامه و هر نوشتۀ دیگر علمی، فنی، ادبی و هنری، آثار عکاسی، نقاشی و موسیقایی و سایر آثار سمعی و بصری تحت حمایت حقوق مالکیت ادبی و هنری هستند و شما اجازه ندارید آن‌ها را در سایت خود منتشر کنید. چنین کاری علاوه بر پیگرد قانونی، از اعتبار سایت و کسب‌وکار شما می‌کاهد. برای مثال، ارائۀ نسخۀ الکترونیکی کتاب‌ها در سایت، نیازمند کسب اجازۀ کتبی از ناشر و نویسنده است؛ همچنین، استفاده از موسیقی در پادکست و محتوای ویدئویی (در دو مطلب «کپی‌رایت موزیک در پادکست چیست؟» و «چطور در محتوای ویدیوئی، قانون کپی‌رایت موزیک را رعایت کنیم؟» از وی‌پدیا، دو مورد از شیوه‌های رعایت کپی‌رایت را بررسی کرده‌ایم.).
8. ذکر منابع مورد استفاده در محتوای سایت‌ها اجباری ا‌ست. منابع باید به‌صورت کامل و دقیق ذکر شوند؛ مثلاً ارجاع به سایت‌های دیگر باید با لینک‌دادن به آدرس اینترنتی و ارجاع به کتاب‌ها با ذکر نام نویسنده و ناشر و در صورت نیاز نام مترجم همراه باشد.
9. اگر می‌خواهید یک محتوا را به‌طور کامل از یک سایت کپی کنید، ذکر منبعِ تنها، به‌معنای اجازۀ پدیدآورنده نیست. در چنین مواردی بررسی‌های لازم را انجام دهید و در صورت تردید، با صاحب اثر مکاتبه و از او تأییدیه کسب کنید. برای مثال، برخی سایت‌ها و مجله‌ها به‌صراحت ذکر کرده‌اند که کپی‌کردن مطالب آن‌ها در جای دیگر، نیازمند کسب اجازۀ کتبی است. پس همیشه قوانین هر سایت یا منبع دیگر را به‌دقت مطالعه کنید و برای سایت خود نیز قوانین دقیقی تنظیم کنید.
10. طبق قانون حمایت از مالکیت فکری، کسب اجازه از سایت‌ها برای استفاده از مطالب آن‌ها، کسب اجازه از ناشر برای انتشار نسخۀ الکترونیکی کتاب، کسب اجازه از پدیدآورندۀ فونت‌های ایرانی یا نشانه‌های گرافیکی و آیکون‌ها، یا رعایت شرایط استفاده از آن‌ها ضرورت دارد.
11. طیف وسیعی از ابزارها وجود دارد که با استفاده از آن‌ها می‌توانید انواع دستبردها به ‌سایت خود را بررسی کنید. چک‌کننده‌های سرقت ادبی آنلاین می‌توانند در مبارزه با تخلف به شما کمک کنند. بسیاری از آن‌ها رایگان‌اند و عملکرد خوبی در اسکن فضای وب برای کشف کپی‌برداری از محتوای سایت‌ها دارند.
12. تجربه نشان داده است که کپی‌برداری غیرمجاز از محتوای سایت‌ها در مقیاس قابل ‌توجهی انجام می‌شود. اما در صورت سرقت از سایت شما، حتی اگر حمایت قانون را هم داشته باشید، باز هم ناگزیرید زمان، هزینه و تلاش زیادی برای دستیابی به حقوق خود صرف کنید. پس، علاج واقعه را قبل از وقوع کنید و حفاظت فنی از سایت خود را جدی بگیرید. ۲ ابزار اصلی برای حفاظت فنی از محتوای سایت‌ها عبارت‌اند از:
    1. اعمال دسترسی مشروط: برای مثال، مشروط‌کردن دسترسی به محتوای سایت تحت شرایط خاصی مانند پرداخت هزینه یا پذیرش مجموعه‌ای از شرایط و ضوابط.
    2. محافظت از سایت در برابر کپی‌برداری: یعنی محافظت از استخراج یا کپی محتوای سایت پس از دسترسی کاربر به سایت.

نمونه‌هایی از فناوری محافظت از کپی‌برداری که ممکن است برای جلوگیری از کپی محتوای سایت مورد استفاده قرار گیرد، شامل رمزگذاری و واترمارک است. حتماً روی محتوای باارزش سایت خود با استفاده از برچسب «محافظت‌شده» برچسب‌گذاری کنید.

و کلام آخر…

خلاق باشید، دست به آفرینش ادبی و هنری بزنید و محتوای خلاقانه تولید کنید. متن، تصویر، ویدئو، فایل‌ صوتی و هر محصول دیگری که توسط خود شما ایجاد شده، مشمول حمایت است. در آن صورت، هم خیالتان راحت است که قانون کپی‌رایت را نقض نکرده‌اید و هم می‌توانید هرکسی را که به سایت شما دستبرد زد، تحت پیگرد قانونی قرار دهید.