آیا در طول روز به‌طور مرتب گوشی خود را چک می‌کنید، یا در همان لحظه‌ای که صدای اعلان‌ها (نوتیفیکیشن‌ها) را می‌شنوید بلافاصله گوشی را برمی‌دارید و شبکه‌های اجتماعی را مرور می‌کنید؟ آیا نوتیفیکیشن‌ها به شما حس خوبی می‌دهند؟ فکر نمی‌کنید که ممکن است به آن‌ها اعتیاد پیدا کرده باشید؟
ممکن است از دانستن تأثیراتی که یک اعلان ساده بر مغزتان می‌گذارد شگفت‌زده شوید. اعلان‌ها می‌توانند مجموعه‌ای از احساسات، واکنش‌های شیمیایی و عوارض جانبی ناشی از آن را باعث شوند، و این شامل همه‌چیز، از هیجان و حال خوش گرفته تا استرس و اضطراب و حتی احساس اعتیاد می‌شود.
در‌این‌باره، به‌ویژه در سال‌های اخیر، پژوهش‌های بسیاری انجام شده است. واقعیت این است که ما ممکن است در مواجهه با اعلان‌ها، درگیر احساس‌های مختلف و حتی متناقضی شویم. در اینجا سعی کرده‌ایم در ابتدا بگوییم چرا نوتیفیکیشن‌ها به ما حس خوبی می‌دهند و سپس برای روشن‌ترشدن موضوع، مهم‌ترین تأثیرات دیگری را که اعلان‌ها بر ما می‌گذارند، فهرست کرده‌ایم. هرچند، همواره باید در نظر داشته باشیم که ما اغلب با ترکیبی از این احساسات مواجهیم که وضعیت را پیچیده‌تر و مبهم‌تر می‌کنند.
اعلان‌ها، چرا و چگونه حس خوبی به ما می‌دهند؟
شاید بشود گفت همۀ ما شنیدن صدایی را دوست داریم که به ما اعلام می‌کند کسی پیاممان را پاسخ داده، پستمان را لایک کرده یا نظری زیر آن پست برایمان نوشته. یا حتی صدایی که به ما می‌گوید ایمیلی را که مدت‌ها منتظرش بوده‌ایم، دریافت کرده‌ایم. شاید برای همین است که نوتیفیکیشن‌های برنامه‌های مختلف را روی گوشی یا دسکتاپمان روشن می‌گذاریم و با خاموش‌کردنش دچار نوعی اضطراب می‌شویم؛ حس از‌دست‌دادنِ چیزی که مهم است یا حتی کنار‌گذاشته‌شدن.
بعد از آن، انگار که چیزی را گم کرده باشیم، مدام می‌خواهیم برگردیم و دوباره نوتیفیکیشن‌ها را روشن کنیم. اما شاید درست ندانیم که در این فرایند چه اتفاقی برای ما می‌افتد. دلیل جالبی برای آن هیجان و احساس خوب ما وجود دارد که به نحوۀ فعالیت مغز ما برمی‌گردد.
اعلان‌ها -مثلاً برای اعلام اینکه کسی پست ما را در اینستاگرام لایک کرده است- می‌توانند باعث ترشح هورمون دوپامین، در مغز شوند، هورمونی که مهم‌ترین نقش را در ایجاد حس لذت و پاداش دارد. افزایش دوپامین در مناطق خاصی از مغز که به مراکز پاداش معروف‌اند، در فرد حس سرخوشی (پاداش) ایجاد می‌کند. همین حس، او را به‌سمت تکرار مجدد آن عمل سوق می‌دهد.
از دوپامین با عنوان «مادۀ شیمیایی لذت» نیز یاد می‌شود و نقش مهمی در ایجاد انگیزه در رفتار ایفا می‌کند. این هورمون، هنگامی که غذای خوشمزه می‌خوریم، هنگام رابطۀ جنسی، بعد از ورزش، و مهم‌تر از همه، هنگامی که تعاملات اجتماعی موفقی داریم، آزاد می‌شود. دوپامین برای رفتارهای مفید و لذت‌بخش به ما پاداش می‌دهد و ما را تشویق می‌کند که آن‌ها را تکرار کنیم.
سیستم پاداش (Reward system)، سیستم پیام‌رسانی ویژۀ مغز است که بدن را از برطرف‌شدن نیازهایش آگاه می‌کند. هنگامی که افراد در معرض محرکی لذت‌بخش قرار می‌گیرند، مغز شروع به افزایش آزادسازی دوپامین می‌کند و فعالیت مناطق مغزی مرتبط با دوپامین افزایش می‌یابد. سیستم پاداش مغز مسئولیت‌های مهمی را بر عهده دارد؛ ازجمله تحریک (مثلاً خواستن، میل و تمایل به پاداش)، یادگیری مشارکتی (در درجۀ اول تقویت مثبت و شرطی‌شدن کلاسیک) و احساس مثبت، به‌خصوص برای حالت‌هایی که لذت را به‌عنوان یک مؤلفۀ اصلی می‌شناسند (برای مثال شادی، سرخوشی و اشتیاق).
گوشی‌های هوشمند، زمینۀ تقریباً نامحدودی از مواجهه با محرک‌های مثبت و منفی را برای ما فراهم کرده‌اند. هر اعلان، خواه یک پیام متنی باشد یا یک لایک در اینستاگرام یا یک اعلان فیس‌بوک، این پتانسیل را دارد که به‌عنوان محرکی مثبت، باعث ترشح دوپامین در مغز ما شود. ما همان‌طور که شروع به باز‌کردن نوتیفیکیشن‌های خود می‌کنیم یا به پیمایش در برنامه‌های شبکه‌های اجتماعی خود می‌پردازیم، به‌طور ناخودآگاه مسیر دوپامین را تغذیه می‌کنیم و این باعث می‌شود که مغز ما انجام دوبارۀ آن عمل را بخواهد؛ چون از انجام آن کار، احساس سرخوشی و لذت کرده‌ایم.
اما ممکن است به‌گونه‌ای با این وضعیت گره بخوریم که اگر ناگهان هیچ اعلانی دریافت نکنیم، احساس بدی به ما دست بدهد و دچار اضطراب زیادی شویم. بنابراین، اعلان‌ها همان‌طور که هیجان‌انگیزند، می‌توانند درنهایت اعتیادآور نیز باشند.
پس، اعلان‌ها ممکن است ما را معتاد کنند!
زمانی که ما یک خاطرۀ خوش را به یاد می‌آوریم، مغز ما طبق تجربۀ لذت‌بخشی که داشته است، دوپامین تولید می‌کند. یا زمانی که یک اعلان و در پی آن یک پیام محبت‌آمیز یا لایک دریافت می‌کنیم، مغز دفعۀ بعد با شنیدن صدای نوتیفیکیشن، تجربۀ قبلی را به یاد می‌آورد و دوپامین تولید می‌کند که به آن، پیش‌بینی پاداش می‌گویند.
درواقع، هیجان و حس لذت و سرخوشی که اعلان‌ها با خود به همراه می‌آورند، می‌تواند راهی برای پوشاندن دردهای عاطفی باشد؛ بنابراین، به‌روشی مشابهِ بسیاری از اعتیادهای دیگر عمل می‌کند: همۀ اعتیادها با تأثیر بر سیستم پاداش مغز، لذت را افزایش می‌دهند.
Chamath Palihapitiya، یکی از معاونان سابق فیس‌بوک، در جمع مخاطبانی از دانشجویان استنفورد اعتراف کرد: «من احساس گناه فوق‌العاده‌ای می‌کنم.» اعتراف او در پاسخ به سؤالی دربارۀ نقشش در سوء‌استفاده از رفتار کاربران فیس‌بوک مطرح شد. او در توضیحاتش، به حلقه‌های بازخورد کوتاه‌مدت و مبتنی بر دوپامین اشاره کرد که آن‌ها در برنامۀ فیس‌بوک ایجاد کرده‌اند، و باعث تخریب نحوۀ عملکرد جامعه می‌شود.
Palihapitiya در سخنرانی‌اش چیزی را برجسته کرد که اکثر ما می‌دانیم، اما به آن اهمیت لازم را نمی‌دهیم. گوشی‌های هوشمند و پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی، به‌مرور ما را به معتادانی جدی تبدیل می‌کنند. بسیاری از پژوهشگران اعتقاد دارند پلتفرم‌هایی مانند فیس‌بوک، توییتر و اینستاگرام برمبنای همان فرایندهای مغز انسان که باعث اعتیادش به موادمخدر می‌شوند طراحی شده‌اند تا ما را به استفاده از محصولاتشان وابسته کنند.
۴ تاثیر مهم دیگر اعلان‌ها
۴ تاثیر مهم دیگر اعلانهااعلانها چند تأثیر مهم دیگر نیز بر ما می‌گذارند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
۱) اعلان‌ها حواسمان را پرت می‌کنند.
علاوه بر حس خوب، روشن‌بودن مداوم اعلان‌ها می‌تواند باعث ایجاد الگویی به نام «هزینۀ سوئیچ» شود. این زمانی است که وقفه‌ای مانند اعلان، توجه ما را از کاری که مشغول انجام آنیم منحرف می‌کند.
هر اعلان، یک وقفه یا حواس‌پرتی است؛ بنابراین حتی اگر در پاسخ به آن اعلان، فقط برای یک ثانیه به گوشی خود نگاه کنیم، تمرکزمان از بین می‌رود. همین می‌تواند تأثیری فراتر از تصور، بر مغز ما بگذارد. مطالعات نشان می‌دهد زمانی که ما دچار وقفه می‌شویم، به‌طور متوسط ۲۳ دقیقه طول می‌کشد تا مغز ما تمرکزش را به چیزی برگرداند که قبل از وقفه روی آن کار می‌کرده‌ایم. همچنین، محققان می‌گویند اگر نوتیفیکیشن‌ها را مدیریت نکنیم، به‌طور متوسط هر ۱۱ دقیقه در معرض یکی از انواع وقفه‌ها خواهیم بود.
با این اوصاف، می‌بینید که چگونه ممکن است در طول روز احساس «مشغول‌بودن» و استرس داشته باشیم، در‌حالی‌که درواقع هیچ کاری انجام نمی‌دهیم. به همین دلیل است که کارشناسان توصیه می‌کنند هر زمان که به تمرکز نیاز داشتید، تلفن خود را کنار بگذارید و اعلان‌های رایانۀ خود را نیز خاموش کنید.
دانشمندان همچنین هشدار می‌دهند که اعلان‌های مداوم می‌تواند حواس شما را به‌قدری پرت کند که ناآگاهانه بهره‌وری‌تان تا ۴۰درصد کاهش یابد.
به‌محض اینکه یک اعلان ظاهر می‌شود، ممکن است وسوسه شویم که آن را ببینیم، حتی اگر در آن لحظه درگیر کار دیگری باشیم. این همان زمانی است که انجام چند کار به‌طور هم‌زمان -یا دست‌کم، تلاش برای انجام چند کار- در مغز رخ می‌دهد.
بیشتر مردم احساس می‌کنند می‌توانند چند کار را با هم انجام دهند، اما این وضعیت، مطلوبِ مغز نیست. وقتی چند کار را هم‌زمان انجام می‌دهیم، اغلب نمی‌توانیم در انجام همۀ آن‌ها بهترین عملکرد را داشته باشیم. هر بار که از کاری به کار دیگر سوئیچ می‌کنیم، ترشح هورمون کورتیزول (یک هورمون استرس) نیز افزایش می‌یابد و ما را مضطرب می‌کند.
۲) اعلان‌ها باعث اضطراب می‌شوند.
به لطف افزایش کورتیزول، هنگام دریافت اعلان‌ها دچار استرس می‌شویم. به عقیدۀ پژوهشگران، افرادی که دائماً اعلان‌های خود را بررسی می‌کنند، اضطراب بیشتری دارند. درواقع، با هر بار بررسی اعلان‌ها سطح کورتیزول در مغز آن‌ها افزایش می‌یابد و هنگامی که وجود کورتیزول در مغز دائمی شود، ممکن است به سایر نگرانی‌های ذهنی، عاطفی و فیزیکی بینجامد.
۳) اعلان‌ها باعث می‌شوند در جمعی که هستیم، تمام و کمال حضور نداشته باشیم.
انجام دو کار به‌طور هم‌زمان، یا دست‌کم انجام آن کارها به‌نحو ایدئال، امکان‌پذیر نیست، حتی اگر برای آن بسیار تلاش کنیم. بنابراین به هنگام حضور در یک جمع، باید این را در نظر داشته باشیم که اعلان‌ها توجه ما را از آنچه در اطرافمان می‌گذرد منحرف می‌کنند و باعث می‌شوند ارتباط ما با جمع قطع شود. به همین دلیل است که وقتی در جمعی حضور داریم، باید فقط به اعلان‌های اضطراری پاسخ دهیم.
۴) اعلان‌ها باعث فرسودگی ما می‌شوند.
با دریافت مرتب اعلان‌ها، ممکن است مسیرهای دوپامین و کورتیزول مغز در اثر تحریک مداوم و بیش از حد فرسوده شوند و ما خود را مضطرب‌تر و کمتر خوشحال ببینیم. یعنی درواقع، آن احساس خوبی که در ابتدا از آن حرف زدیم، کم‌رنگ و کم‌رنگ‌تر می‌شود. ازآنجایی‌که ما واقعاً نمی‌دانیم اعلان‌هایی که دریافت می‌کنیم مربوط به چیست، به‌مرور دچار احساس فرسودگی و خستگی می‌شویم، به‌خصوص اگر هرازگاهی به خود استراحت ندهیم.
پس، برای به‌حداقل‌رساندن ضرر اعلان‌ها و استفادۀ بهینه از حس خوب ناشی از آن‌ها، چه کارهایی می‌توان انجام داد؟
همان‌طور که گفتیم، اعلان‌ها به ما حس خوبی می‌دهند؛ با‌این‌حال، توجه بیش از حد و خارج از کنترل به هر چیزی می‌تواند آن را به پدیده‌ای مضر تبدیل کند. البته، هیچ اشکالی ندارد که با یک اعلان هیجان‌زده شویم یا به اعلان‌ها در شبکه‌های اجتماعی پاسخ دهیم. مهم این است که وضعیت سلامت جسمی و روانی و برنامه‌های خودمان را هم مدام بررسی کنیم تا مطمئن شویم که این اعلان‌ها بیشتر از نفعشان، به ما ضرر نمی‌رسانند.
قبل از هر چیز، باید عادت‌های خود را زیر سؤال ببریم و بپذیریم درنهایت این خود ماییم که به‌عنوان کاربر شبکه‌های اجتماعی، تصمیم می‌گیریم چگونه با آن‌ها برخورد کنیم. اگر می‌خواهیم مواجهۀ خود با برنامه‌های تلفن هوشمند را مدیریت کنیم، استراتژی‌های مختلفی برای دستیابی به موفقیت وجود دارد. استفادۀ آگاهانه از فناوری، بهترین ابزاری است که در اختیار داریم.
معمولاً توصیه می‌شود اعلان‌های دسکتاپ، صداها و نمادهایی را که در ساعات کاری حواستان را پرت می‌کنند، خاموش کنید تا اعلان‌ها را فقط در زمانی دریافت کنید که خودتان تعیین کرده‌اید. هنگامی که کارتان را انجام دادید، مطالعه‌تان را کردید، با خانواده یا دوستانتان ناهار خوردید و…، می‌توانید دوباره اعلان‌ها را فعال کنید. باید سعی کنید به یک وضعیت متعادل و متناسب با شرایط خودتان برسید.
یا مثلاً الگوهای صدا یا ارتعاش اعلان‌های برنامه‌های مختلف را سفارشی کنید تا بدون نیاز به بررسی اعلان روی دستگاه، تنها از روی تفاوت صدا و ارتعاش متوجه شوید که چه پیام‌هایی دریافت کرده‌اید.
همچنین، می‌توانید دسکتاپ دستگاه تلفن همراه خود را سازمان‌دهی کنید و برنامه‌های کم‌اهمیت‌تر را به صفحۀ دوم منتقل کنید. به این ترتیب، زمانی که اعلان‌ها ظاهر می‌شوند و شروع به چشمک‌زدن می‌کنند، تنها به اختیار و انتخاب خود به آن‌ها دسترسی پیدا خواهید کرد.
جمع‌بندی
اعلان‌ها در عینِ مفید‌بودن و القای حس خوب به ما، مستقیماً بر سلامت روان ما تأثیر می‌گذارند. مهم این است که برخورد ما با آن‌ها آگاهانه باشد. مرزهای خودمان را بشناسیم، برنامۀ زمان‌بندی و اولویت‌هایمان را در نظر بگیریم و بدانیم کدام اعلان‌ها را روشن بگذاریم و کدام‌ها را نه.