بازار انحصاری (Monopoly market) چیست؟

آیا تا‌به‌حال به اولین تصویر نمایان‌شده در هنگام بازکردن اینستاگرام، فیس‌بوک و واتساپ توجه کرده‌اید؟ اگر دقت کنید، در این صفحه نام متا را خواهید دید؛ درحقیقت شرکت متا یا همان فیس‌بوک سابق با داشتن حداکثر سهم بازار شبکه‌های اجتماعی و توانایی در تعیین قیمت‌ها، یک بازار انحصاری را در این صنعت به ‌وجود آورده است.

اما بازار انحصاری دقیقاً چیست و چه معایب و مزایایی برای جامعه دارد؟ و علل پیدایش آن چیست؟ در ادامۀ این محتوا به پاسخ این سؤالات پرداخته و درنهایت با مثالی از بازار انحصاری در ایران، محتوا را به اتمام می‌رسانیم.

تعریف بازار انحصاری

بازار انحصاری بازاری است که در آن یک شرکت یا تولیدکننده، فقط عرضه‌کنندۀ کالاها یا خدماتی معین است. این تولیدکننده با هیچ رقابتی روبه‌رو نیست؛ بنابراین به‌راحتی می‌تواند قیمت‌ها را تعیین کرده و بازار را کنترل کند. یک انحصارگر به دلیل نبود جایگزین‌ و رقیب می‌تواند با تعیین قیمت‌ها و مدل درآمدی خود، به دنبال حداکثر سود باشد. بنا بر دلایل گفته‌شده، انحصار در چندین کشور منع شده و اجازۀ تمرکز قدرت و ثروت به یک عرضه‌کننده داده نمی‌شود.

ویژگی‌های بازار انحصاری

گاهی برای آنکه بتوانیم بازار انحصاری را تشخیص دهیم، به تحقیقات بازار نیازی نبوده و فقط کافی است ویژگی‌های آن را در نظر بگیریم؛ در ادامه به ۵ ویژگی این بازار می‌پردازیم:

1. تعداد بسیار محدود عرضه‌کننده: یک بازار انحصاری از یک یا تعداد بسیار کمی تولید‌کننده تشکیل شده است که تقاضای کل بازار توسط آنان تأمین می‌شود.
2. موانع ورود و خروج به بازار: با به‌‌وجود‌آمدن بازار انحصاری، یک‌سری موانع برای ورود یا خروج به این نوع بازار به وجود می‌آید که برخی از این موانع طبیعی بوده و برخی توسط قوانین دولتی اعمال می‌شود؛ برای مثال، گاهی کاهش میانگین هزینه‌ها برای یک شرکت خاص یا افزایش هزینه‌های قابل ‌توجه راه‌اندازی، از موانع ورود دیگر شرکت‌هاست.
3. حداکثر سود: در یک بازار انحصاری شرکت می‌تواند قیمت‌ها را بالاتر از یک بازار رقابتی تعیین کرده و سود بیشتری کسب کند.
4. منحصربه‌فرد‌بودن کالا یا خدمت: یک انحصارگر، محصول یا خدمتی منحصربه‌فرد تولید می‌کند که جایگزین نزدیکی برای آن در بازار وجود ندارد.
5. تبعیض قیمتی: شرکتی که در بازار انحصاری فعالیت می‌کند، می‌تواند قیمت و مقدار محصول یا خدمت را تغییر دهد. درحقیقت، تبعیض قیمتی زمانی رخ می‌دهد که شرکت یک محصول را با قیمت‌های متفاوت به خریداران مختلف بفروشد.

۴ علت پیدایش بازار انحصاری

بازار انحصاری به دلیل برخی عوامل عمدی و غیرعمدی به‌ وجود می‌آید که شامل موارد زیر است:

1. حق تولید انحصاری یک محصول یا خدمت، توسط دولت به شرکت مشخصی داده می‌شود.
2. کنترل یک شرکت بر منابع اولیه و طبیعی، ممکن است عرضۀ منابع را برای دیگر شرکت‌ها محدود کند و بازار انحصاری را به وجود آورد.
3. نبود تقاضای بالا برای یک محصول و خدمت، و به دنبال آن نبود جایگزین برای آن‌ها، موجب به‌وجود‌آمدن انحصار می‌شود.
4. مزیت‌های تکنولوژی، نوآوری و موانع قانونی شامل حق چاپ، مجوزها و اختراعات، گاهی به ایجاد بازار انحصاری منجر می‌شود.

۴ عیب وجود بازار انحصاری

بازار انحصاری و انحصارگران می‌توانند تأثیرات منفی بر زندگی مردم داشته باشند. در ادامه ۴ نمونۀ آن را بیان کرده‌ایم:

1. تعیین قیمتی بالاتر از قیمت بازار رقابتی: انحصارگران به دلیل آنکه تنها تولیدکنندۀ یک محصول مشخص بوده و جانشینی برای آن‌ها وجود ندارد، می‌توانند قیمت‌ها را بدون نگرانی دربارۀ تقاضا، افزایش دهند.
2. کاهش انگیزۀ تولید محصول باکیفیت: بدون وجود رقابت، انحصارگر می‌تواند بدون تلاش خاصی، سود بیشتری به دست آورد؛ بنابراین، در چنین بازاری انگیزه و تشویقی برای تولید محصول کارآمد وجود نخواهد داشت.
3. کاهش احتمالی دستمزد: انحصارگران ممکن است تنها خریداران بعضی از منابع اولیه باشند؛ بنابراین تولیدکننده‌های کوچک چاره‌ای جز دریافت مبلغ کم برای تولیدات خود نخواهند داشت.
4. افزایش قدرت نفوذ در جامعه: گاهی ممکن است انحصارگران بتوانند به ترجیحات و رفتار بخش بزرگی از افراد جامعه دسترسی پیدا کرده و با انتشار ابزار یا اطلاعات دیگر، در جامعه نفوذ کنند و قدرت را در دست بگیرند.

۳ مزیت وجود بازار انحصاری

وجود انحصار در این قرن با مخالفت‌های زیادی روبه‌روست؛ اما گاهی مقابله با آن می‌تواند هزینه‌های بیشتری را به جامعه تحمیل کند. بنابراین، می‌توان گفت بازار انحصاری مزایای نیز دارد که در ادامه به ۳ مورد آن اشاره کرده‌ایم:

۱) افزایش نوآوری

جامعه‌ای را در نظر بگیرید که برای اختراع یا اکتشاف شما ارزشی قائل نباشد و هر شرکتی بتواند از فناوری شما کپی کرده و آن را بفروشد؛ در این صورت، انگیزه‌ای برای اختراعات و اکتشافات جدید در جامعه نخواهد ماند. بنابراین، قدرت انحصاری ثبت اختراع، انگیزۀ لازم را برای توسعۀ فناوری و دانش جدید فراهم می‌کند.

۲) افزایش کارآمدی

گاهی ممکن است این انحصارها براساس کارآمدی و پویایی یک شرکت به دست آمده باشد که مقابله با پیشرفت چنین شرکت‌هایی منطقی نخواهد بود.

۳) کاهش هزینه‌ها

بعضی صنایع مانند زیرساخت‌های ریلی، آب لوله‌کشی و شبکۀ گاز از هزینه‌های بالایی برخوردار هستند که درنتیجه وجود شرکت‌های کوچک مختلف که ناچار به جذب سرمایه‌های بالا و زیرساخت‌های تکراری هستند، منطقی نبوده و فقط تعرفه‌‌های این خدمات را بالاتر می‌برد.

نفوذ و نقش دولت در بازار انحصاری

گاهی‌اوقات ممکن است خود دولت انحصاراتی را به شرکت‌های خدمات عمومی مانند تلفن، تأمین گاز طبیعی و تولید برق اعطا کند. از طرفی هم می‌تواند با ایجاد قوانینی، از انحصار جلوگیری کرده یا آن را کنترل کند؛ زیرا انحصارگران به‌راحتی می‌توانند قیمت‌های بالایی را برای یک محصول یا خدمت بی‌کیفیت تعیین کرده و عرضۀ آن را نیز محدود کنند؛ دولت در چنین شرایطی باید با تعیین و اجرای مقررات قانونی، انحصارگر را به ارائۀ حداقل استاندارد مجبور کند. بعضی از این اقدامات شامل موارد زیر می‌شود:

• مقررات ادغام
• تفکیک انحصارها
• بررسی اعمال ناعادلانه
• محدودکردن افزایش قیمت
• مالکیت توسط دولت یا ملی‌کردن شرکت

مثالی تلخ از بازار انحصاری ایران

به احتمال زیاد شما هم خودروهای خارجی را با خودروهای ایرانی مقایسه کرده‌ و متوجه اختلاف زیاد کیفیت و سطح ایمنی آن‌ها شده‌اید. صنعت خودرو در ایران یک نمونۀ مشخص از بازار انحصاری ناسالم است که با تعیین قیمت‌ها توانسته ارزش خودروهای خود را بالا برده و علی‌رغم نامتناسب‌بودن قیمت‌ها با کیفیت کالاها، همچنان به تولید و فروش خودرو در بازار ادامه دهد.

همچنین، با افزایش قدرت انحصارگران خودرو در بازار ایران، توانایی دولت و بخش خصوصی برای تعدیل و بهبود آن به‌شدت کاهش یافته و زندگی قشر زیادی از مردم (کارکنان شرکت) در گرو ادامۀ حیات این شرکت‌هاست. بنابراین، دیگر دولت نمی‌تواند به‌راحتی قوانینی‌ را برای کنترل این بازار اعمال کند.

بازار انحصاری خودرو در ایران به‌خوبی نشان می‌دهد که انحصارگری ناسالم در بازارها هم کیفیت محصولات و خدمات را کاهش می‌دهد، هم موجبات هرزرفتن منابع ملی را فراهم می‌کند و هم در سطح بالاتر موجب عقب‌ماندگی تکنولوژیکی در صنایع مختلف می‌شود.