آیا همۀ مسیرهای موفقیت شغلی از دانشگاه می‌گذرد؟
بدون داشتن مدرک دانشگاهی، چگونه وارد بازار کار شویم؟
می‌گفتند اگر می‌خواهی برای خودت کسی بشوی، سری توی سرها دربیاوری و خیالت از بابت آیندۀ شغلی و موقعیت اجتماعی‌ات راحت باشد، باید شاخِ غول کنکور را بشکنی و وارد دانشگاه بشوی. انگار راه دومی وجود نداشت. ما هم تا می‌توانستیم خودمان را برای آن نبرد بزرگ آماده می‌کردیم. بعضی‌هایمان موفق می‌شدیم و بعضی‌هایمان نه. اگر دورۀ روزانۀ دانشگاه سراسری قبول می‌شدیم، نور علی نور بود. باقی دانشگاه‌ها کمتر به چشم می‌آمدند.
گذراندن دورۀ چندسالۀ دانشگاه -به هر زحمتی که بود- و گرفتن مدرک رسمی، خیال قبول‌شده‌ها را راحت می‌کرد. آن‌ها می‌توانستند با اعتمادبه‌نفس بیشتری برای یک موقعیت شغلی درخواست بدهند، حتی اگر آن شغل هیچ ربطی به مدرک دانشگاهی‌شان نداشت؛ اما قبول‌نشده‌ها چه؟ یا آن‌هایی که هیچ علاقه و تمایلی به تحصیلات دانشگاهی نداشتند؟ سؤال این است: آیا همۀ راه‌های موفقیت شغلی از دانشگاه می‌گذرد؟ بدون مدرک رسمی دانشگاهی چگونه می‌توان راه خود را در بازار کار پیدا کرد؟ اصلاً بدون آن تکه کاغذ مهروامضاشده، چگونه باید خود را به کارفرمایان معرفی کنیم؟
در این مطلب از وی‌پدیا به این موضوع خواهیم پرداخت.
مدرک دانشگاهی هویت شما را تعریف نمی‌کند
بابت نداشتن مدرک دانشگاهی بارها شماتت شده‌اید؟ به شما احساس ناکافی‌بودن داده‌اند؟ یا شاید شما را از آینده ترسانده‌اند و نومیدتان کرده‌اند. واقعیت این است که هیچ‌کس حق ندارد به شما حس ناکافی‌بودن بدهد. شما نباید شرمسار باشید یا از کسی عذرخواهی کنید که چرا تحصیلات دانشگاهی ندارید، حتی اگر طبق معیارهای رایج، رسیدن به موقعیت‌های مطلوب شغلی نیازمند مدرک دانشگاهی باشد. مدرک دانشگاهی هویت شما را تعریف نمی‌کند یا از شما انسانی بهتر یا بدتر از دیگران نمی‌سازد. هیچ‌کس به این دلیل نباید خودش را با دیگران مقایسه کند یا اجازه بدهد او را قضاوت کنند.
شاید لازم به یادآوری نباشد که مهربانی، شفقت، همدلی، قابل اعتماد بودن، پشتکار و اصالت ویژگی‌های بسیار بهتری نسبت به یک تکه کاغذ است که می‌گوید ما از دانشگاه مدرک گرفته‌ایم. ما با یکدیگر متفاوتیم و نقاط ضعف و قوت گوناگونی داریم که ما را از هم متمایز می‌کند. این چیزی است که هریک از ما را منحصربه‌فرد می‌کند. ارابۀ جهان را در طول قرن‌های متمادی همین تفاوت‌ها پیش برده است.
دلایل زیادی وجود دارد برای اینکه کسی به دانشگاه نرفته باشد یا تحصیلات دانشگاهی‌اش را به اتمام نرسانده باشد. سراسر تاریخ مملو از داستان بزرگان و نوابغی است که در یک رشته تحصیل کرده‌اند و حتی مدرک دکترا گرفته‌اند؛ در پزشکی، حقوق، علوم سیاسی و…؛ اما سرانجام در پی شکوفاکردن استعداد خود، به همۀ این عنوان‌ها و مدارک پشت پا زده‌اند. بسیاری از هنرمندان و نویسندگان و تعداد زیادی از کارآفرینان موفق این راه را پیموده‌اند. حتی بسیاری از افراد پیشرو در حوزه‌های مختلف در سرتاسر جهان، تحصیلات دانشگاهی خود را نیمه‌تمام رها کرده و دنبال کار و مهارت مورد علاقۀ خود رفته‌اند. مثال‌هایی از این نوع، بسیار است. شما هم ممکن است یکی از این افراد باشید؛ چراکه نه؟ پس راه‌ها برای شما هم بن‌بست نیست، حتی اگر هر روز در پی یافتن یک شغل، با آگهی‌هایی مواجه می‌شوید که در همان سطر اول، اهمیت مدرک دانشگاهی را به چشمان شما فرو می‌کنند.
چرا شرکت‌ها و مؤسسات، معمولاً به‌سمت استخدام افرادی با تحصیلات رسمی دانشگاهی می‌روند؟
مؤسسات دولتی و خصوصی، اغلب شرایط خاصی را برای استخدام افراد مدنظر دارند. یکی از این شرایط، مدرک تحصیلی معتبر دانشگاهی است. آموزش رسمی به شما این فرصت را می‌دهد تا بدون دردسر و با تلاش کمتری مورد توجه و تأیید افراد و مؤسسات گوناگون قرار بگیرید. اغلب مؤسسات برای استخدام افراد، نوعی چک‌لیست دارند که معیارهای آن با سایر مؤسسات، مشترک و مشابه است. طبق آن چک‌لیست، هرچقدر بتوانید تیک‌های بیشتری دریافت کنید، فردی شایسته‌تر خواهید بود. این چک‌لیست، شرکت‌ها را از بابت استخدام فردی مناسب که با معیارهای بازار کار همخوانی دارد، خاطرجمع می‌کند. مدرک معتبر تحصیلی معمولاً در صدر این معیارهاست.
چرا مؤسسات به‌سمت استخدام افرادی با تحصیلات رسمی می‌روند؟ به کلمۀ «رسمی» توجه کنید. افرادی که چنین تحصیلاتی دارند، آموزشی ساختارمند و سازمان‌دهی‌شده دریافت کرده‌اند که اغلب با روش مدنظر این مؤسسات، متناسب است. البته این بدان معنا نیست که افرادی با توانایی‌های خوب و مهارت‌های مرتبط هرگز استخدام نخواهند شد. اما این افراد باید برای اثبات خود بیشتر زحمت بکشند و راه سختی را بپیمایند. این افراد باید ثابت کنند که به اندازۀ افراد دارای مدرک دانشگاهی، شایسته و توانمندند.
با این اوصاف، تحت چه شرایطی می‌توان مدرک دانشگاهی را با صلاحیت‌های دیگری جایگزین کرد؟ چقدر می‌توانیم به یافتن یک شغل مناسب امیدوار باشیم؟ در ادامه خواهیم گفت.
بدون داشتن مدرک دانشگاهی، چگونه وارد بازار کار شویم؟
دلایل بسیاری وجود دارد که شما دنبال مدرک دانشگاهی نرفته باشید؛ اما نباید تصور کنید که در دنیای کار هیچ فرصتی برای شما وجود ندارد یا در مسیر درآمدزایی به بن‌بست رسیده‌اید. طبیعی است که یافتن شغل با استفاده از مدرک دانشگاهی آسان‌تر است، اما اگر مدرک دانشگاهی ندارید، همچنان راه‌هایی برای شما وجود دارد. خب، چه باید بکنید؟ بیایید مسیر زیر را یک دور با هم مرور کنیم.
۱) واقعیت خود را بپذیرید
وضعیت خود را بپذیرید و از آن به‌عنوان انگیزه‌ای برای یادگیری استفاده کنید. پشتکار، کنجکاوی، خلاقیت، مسئولیت‌پذیری و تعهد خود به یادگیری و رشد را نشان بدهید. بسیاری از شرکت‌ها به دنبال افرادی هستند که مایل به کار سخت و مشتاق یادگیری و رشد باشند.
۲) مهارت‌های خود را شناسایی کنید
به این بیندیشید که در چه چیزی خوب هستید و چگونه می‌خواهید از مهارت‌هایی که دارید استفاده کنید. به پاسخ سؤالات زیر فکر کنید:
- علاقۀ اصلی و استعداد شما چیست؟
- در چه کاری مهارت دارید و از چه چیزی لذت می‌برید؟
- دیگران می‌گویند که شما در چه چیزی مهارت دارید؟ داشته‌های فعلی شما چیست؟
- آیا خود را فردی خلاق می‌دانید یا فنی، یا کمی از هر دو؟
- آیا با مردم ارتباط خوبی دارید و از گفت‌وگو لذت می‌برید؟
- از بودن در فضای باز یا در دفتر کار، بیشتر لذت می‌برید؟
- آیا دوست دارید فعالیت بدنی داشته باشید یا ترجیح می‌دهید پشت میز بنشینید؟
- آیا دوست دارید در کنار افراد زیادی باشید یا ترجیح می‌دهید بی‌سرو‌صدا در تنهایی کار کنید؟
- ترجیح می‌دهید روی یک کار تمرکز کنید یا در انجام چند کار مهارت دارید؟
بفهمید که چه می‌خواهید. اگر نمی‌دانید چگونه به این درک برسید، چیزهای مختلفی را امتحان کنید تا بتوانید آن نقطه‌ای را پیدا کنید که مسیر علایق، رؤیاها و مهارت‌های شما با هم تلاقی می‌کنند. آن نقطۀ تقاطع احتمالاً جایی است که شغل رؤیایی و بالاترین انگیزه‌های شما آنجاست.
۳) درمورد بهترین راه‌های یادگیری تحقیق کنید
مرحلۀ بعدی، تحقیق درمورد این موضوع است که بهترین راه برای یادگیری چیست. گاهی اینترنت و آموزش‌های آنلاین مجازی بهترین راه‌ها را پیش پای شما می‌گذارند. فهرستی از تمام مهارت‌های سخت و نرمی که باید برای شغل موردنظر خود به دست آورید، تهیه کنید؛ مهارت‌های کامپیوتری، مهارت‌های فنی، مهارت‌های ارتباطی، مهارت‌های پژوهشی، مهارت‌های حل مسئله. چگونه می‌توانید هریک از این مهارت‌ها را بیاموزید؟ افراد دیگر چگونه می‌توانند به شما کمک کنند؟
مهارت‌های ارزشمند را بیاموزید. خوشبختانه امروز در عصری به سر می‌بریم که می‌توان دانش را به‌صورت رایگان به دست آورد. در سراسر اینترنت، هزاران دورۀ آموزشی وجود دارد که می‌توانید مهارت‌های مهم و ارزشمند زیادی را از آن‌ها بیاموزید. شما می‌توانید زبان‌های مختلف، برنامه‌نویسی، آشپزی، شیرینی‌پزی، مهارت‌های فروش، بازاریابی دیجیتال، مهارت‌های هنری و بسیاری مهارت‌های دیگر را به‌صورت آنلاین و حتی رایگان بیاموزید. برای پیشرفت و بهترشدن، فقط به اراده، ثبات، پیگیری، صبر و استقامت نیاز دارید.
۴) بر «مهارت‌های نرم» تأکید کنید
چه چیزی شما را از بقیه متمایز می‌کند؟ به یاد داشته باشید که ویژگی‌هایی مانند صمیمیت، حرفه‌ای‌بودن، پاسخ‌گویی، قابل اعتماد بودن، مسئولیت‌پذیری، پیگیری و… را هرچه بیشتر در خود تقویت کنید و به نمایش بگذارید. داشتن مهارت‌های نرم قوی می‌تواند شما را خیلی جلو بیندازد، زیرا به‌راحتی نمی‌توان آن‌ها را به افراد آموزش داد.
۵) شبکۀ ارتباطی خود را بسازید
ایجاد شبکۀ ارتباطی، یک مسیر مطمئن برای رسیدن به یک شغل عالی در هر مرحله از زندگی است. از طریق شبکه‌های اجتماعی، رویدادهای اجتماعی و حرفه‌ای، تنظیم قرار ملاقات ناهار یا چای، با افراد مختلف ارتباط برقرار کنید. انجمنی را برای پیوستن پیدا کنید. داشتن شبکه، مهم است. شناخت افراد بیشتر، به‌معنای دوستان بیشتر و شبکه‌های گستردهتر است که هم در کوتاه‌مدت و هم در درازمدت برای شما مفید خواهد بود.
پیش از شما، افراد بسیاری این مسیر را طی کرده‌اند؛ مهارتی را در یوتیوب، آپارات، اینستاگرام یا سایر پلتفرم‌ها یاد گرفته‌اند و حالا محصولات خود را به‌صورت آنلاین می‌فروشند. آنچه شما نیاز دارید، تمایل به یادگیری و تغییر خود است.
۶) ارزش خود را بشناسید
ممکن است از سال‌ها تجربۀ کاری برخوردار نباشید، اما چه چیز دیگری در شما وجود دارد که می‌تواند ارزش شما را به کارفرمایان نشان بدهد؟ هر مهارتی را که در سایر زمینه‌های زندگی خود توسعه داده‌اید به بازار عرضه کنید. نشان دهید که می‌توانید کار موردنظر را به‌خوبی انجام دهید. در‌عین‌حال، نشان دهید که مایل به یادگیری هستید، کنجکاو و خلاقید و حرف تازه‌ای برای گفتن دارید.
۷) برای مسیر خود، اهداف معنادار تعیین کنید
اگر به‌درستی بدانید که چه مهارت‌هایی را باید بیاموزید و چه چیزی شما را به‌سمت شغل مطلوبتان پیش می‌برد، تنها کاری که باقی می‌ماند تعیین اهداف معنادار است. بدون اهداف روشن و مشخص، اقدامات و تلاش‌های شما در یک جهت یکپارچه نمی‌شوند و انرژی‌تان هرز می‌رود. در جهت اهدافتان حرکت کنید. مطمئن شوید که همیشه کاری برای رسیدن به آن هدف دارید و مهلتی برای انجام هر کار تعیین کنید تا تنبلی نکنید.
۸) شروع به کار داوطلبانه کنید
نکتۀ دیگر، تحقیق درمورد این است که کارفرمایان یا مشتریان دقیقاً به دنبال چه چیزی هستند و دیگران چگونه شغل پیدا کرده‌اند. مثلاً در برخی موارد، شرکت در مسابقات و همچنین داشتن مجموعه‌ای از پروژه‌های شخصی، یک دستاورد بزرگ محسوب می‌شود که می‌تواند توانمندی شما را اثبات کند. چیزی که در اغلب صنایع جهانی مهم است، تجربه است. اگر می‌توانید برای انجام پروژه‌هایی در مقیاس کوچک، داوطلب شوید. این پروژه‌ها مهارت‌های شما را افزایش می‌دهند و در رزومۀ شما به چشم می‌آیند.
یافتن موقعیت داوطلبانه می‌تواند آسان‌تر از کارآموزی باشد. تا جایی که می‌توانید برای خدمات مرتبط داوطلب شوید. از این طریق، نه‌تنها تجربۀ ارزشمندی کسب خواهید کرد، بلکه قادر خواهید بود یک شبکه بسازید. این شبکه، در آینده فرصت‌های بسیاری برای شما فراهم خواهد کرد.
۹) به یادگیری ادامه دهید
ممکن است برای پیش‌بردن کاری که می‌خواهید انجام دهید، به تحصیلات یا آموزش بیشتری نیاز داشته باشید. شاید زمان آن فرا رسیده باشد که به دنبال تحصیلات دانشگاهی بروید. حتی می‌توانید خارج از آموزش رسمی، راه‌هایی برای به‌روز‌نگه‌داشتن و گسترش پایگاه دانش خود بیابید. انواع دوره‌ها با مسیرهای مختلف وجود دارد. برخی دوره‌ها کوتاه‌تر و فشرده‌ترند و برخی گستردهتر و طولانی‌تر. برخی حضوری برگزار می‌شوند و برخی آنلاین. پس، در کارگاه‌ها، سمینارها یا دوره‌های آموزشی ویژه ثبت‌نام کنید، یا اینکه فقط در زمینه‌های مورد علاقۀ خود مطالعۀ بیشتری انجام دهید.
۱۰) واقع‌بین باشید
انرژی خود را بیهوده هرز ندهید. مطمئن شوید که برای موقعیت‌هایی متناسب با شرایط خود، درخواست کار می‌دهید. بپذیرید که در یک بازار کار رقابتی که در آن کارفرمایان با متقاضیان واجد شرایط بسیاری مواجه می‌شوند، برای دادنِ شانس به یک نامزد با صلاحیت کمتر، انگیزۀ کمتری وجود دارد. مشاغلی را که برای تصاحب آن‌ها از شانس بیشتری برخوردارید، با دقت هدف قرار دهید.
هر روز برای یافتن شغل، اقدامی انجام دهید. با این ذهنیت پیش بروید که این کار بیهوده نیست، بلکه یک ماجراجویی است، فرصتی برای یادگیری و کشف. پشتکار و تعهد در اینجا کلیدی است. اگر یک، دو یا حتی سه بار یا بیشتر شکست خوردید، تسلیم نشوید و مصرانه به راه خود ادامه دهید.
در طول مسیر، به یاد داشته باشید که خود را به‌جای کسانی قرار دهید که از شما مصاحبه می‌گیرند. چه چیزی باید آن‌ها را درمورد شما به وجد بیاورد؟ پاسخ به این پرسش باید در همۀ کارهایی که انجام می‌دهید منعکس شود: از نامۀ درخواست شغل تا رزومه و پاسخ به پرسش‌های مصاحبه‌گرتان.
چه فرصت‌هایی پیش روی شماست؟
چه فرصت‌هایی پیش روی شماست؟اما با وجود همۀ مراحلی که طی کردید، فکر می‌کنید چه فرصت‌هایی پیش روی شما خواهد بود؟ در ادامه به چند مورد از این فرصت‌ها اشاره می‌کنیم:
۱) یک شغل در حوزۀ فناوری‌های نوین و دیجیتال
این روزها هیچ تضمینی وجود ندارد که تحصیلات عالی، شغل پردرآمدی را برای شما به ارمغان بیاورد و بسیاری از فارغ‌التحصیلان پس از گرفتن یک مدرک خوب، سال‌های سال از عمرشان را در پی یک شغل مرتبط و پردرآمد صرف می‌کنند. چیزی که شما را به موفقیت می‌رساند، داشتن مهارت، جاه‌طلبی، پشتکار و انگیزه‌های واقعی است.
بنابراین خوشحال خواهید شد که بدانید تعداد فزاینده‌ای از مشاغل در حوزۀ فناوری‌های نوین و دیجیتال در دسترس‌اند که اصلاً به هیچ مدرک دانشگاهی نیاز ندارند و در‌عین‌حال دستمزدهایی بالاتر از حد متوسط پرداخت می‌کنند. برای مثال، در مهارت‌های کامپیوتری، نبوغ و تجربه مهم‌تر از مدارک رسمی است. بسیاری از افراد در حوزۀ گیم، بازاریابی دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی، تولید ویدئو در آپارات و یوتیوب و… به موفقیت‌های بزرگی می‌رسند و درآمد بالایی دارند.
حتی دست‌نیافتنی نیست که کسی بدون مدرک دانشگاهی میلیاردر شود. بیل گیتس، مارک زاکربرگ و مایکل دل همگی دانشگاه را رها کردند تا به علاقه و کسبوکار خود بپردازند. البته آن‌ها به‌ترتیب از هاروارد، هاروارد و UT Austin انصراف دادند و از نظر تحصیلی با هیچ مشکلی مواجه نبودند. شاید آن‌ها علاوه بر هوش و سخت‌کوشی، خوش‌شانس هم بوده‌اند. حتی اگر آن‌ها را استثنا فرض کنیم، این احتمال هرگز از بین نمی‌رود.
۲) ادامۀ کسبوکار خانوادگی و گسترش آن
اگر یک کسبوکار خانوادگی دارید، این شانس را خواهید داشت که آموزش‌هایی بسیار بهتر از هر دانشگاهی دریافت کنید و پله‌پله در آن کسبوکار رشد کنید. شما می‌توانید به‌مرور در کنار افراد باتجربۀ خانوادۀ خود دانش، مهارت و تجربه را به‌طور هم‌زمان و ملموس بیاموزید. سپس با نیروی شور و جوانی و انگیزه‌هایی که دارید، آن کسبوکار را گسترش دهید یا به‌روز کنید.
۳) راه‌اندازی کسبوکار خود و کارآفرینی
اگر بدون رفتن به دانشگاه، پول، دانش و مهارت مناسبی دارید، قطعاً می‌توانید کسبوکار خود را راه‌اندازی کنید. در این صورت، این امکان را خواهید داشت که در طول مسیر چیزهایی را در عمل تجربه کنید و متناسب با نیاز خود یاد بگیرید. ضمناً شما می‌توانید با یادگیری مهارت‌های کارآفرینی، یک کارآفرین موفق باشید.
۴) استفاده از آموزش در حین کار، توسط برخی کارفرمایان
خبر خوب دیگر این است که فرصت‌های بسیاری برای آموزش در حین کار وجود دارد. بسیاری از کارفرمایان آموزش‌های مبتنی بر شغل ارائه می‌دهند. ممکن است در ابتدا بتوانید وارد یک شرکت یا حرفه در سطحی پایین‌تر شوید. این کار به شما امکان می‌دهد تا در حین کار، برای دستیابی به صلاحیت‌های مورد نیاز خود، تجارب ارزشمندی به دست آورید. برخی از شرکت‌ها حتی مدارک و گواهی‌نامه‌هایی در ازای آموزش ارائه می‌دهند و فعالانه کارکنان خود را تشویق می‌کنند تا از هر فرصتی استفاده کنند.
کارفرمایان بدون شک تحت‌تأثیر قرار خواهند گرفت اگر اشتیاق و انگیزۀ شما را برای یک کار خاص ببینند، به‌خصوص اگر نشان دهید که ویژگی‌های دیگری نیز دارید که برای آن شغل مطلوب است؛ مانند عزم تزلزل‌ناپذیر، خلاقیت، نظم، مسئولیت‌پذیری، تمایل به یادگیری و باور به توانایی‌های خود.
۵) مهارت‌های عملی و فنی
اکثر لوله‌کش‌ها، نجارها، بناها، برق‌کارها و دیگر تکنیسین‌های ساختمان، مکانیک‌های اتومبیل و… تحصیلاتی فراتر از دبیرستان ندارند. آموزش‌های فنی و حرفه‌ای به شما کمک می‌کند بدون نیاز به تحصیلات دانشگاهی، خیلی زود وارد بازار کار شوید و به درآمدزایی برسید. یک استادکار خوب پیدا کنید و دست به اقدام بزنید. حتی اگر این شانس را داشته باشید که در دوران مدرسه پی به علاقۀ خود ببرید، می‌توانید به‌جای رشته‌های علوم تجربی، ریاضی فیزیک و علوم انسانی، وارد هنرستان شوید و آموزش‌های فنی و حرفه‌ای را خیلی زود فرابگیرید و بلافاصله وارد بازار کار شوید. شما می‌توانید یک نجار خلاق و خاص باشید، و همین شما را در شغلتان متمایز می‌کند.
و در آخر…
بسیاری از مردم بدون داشتن مدرک دانشگاهی، به افرادی بسیار موفق و حتی الهام‌بخش تبدیل شده‌اند. شاید همۀ ما نتوانیم ریچارد برانسون (کارآفرین بریتانیایی) بعدی باشیم که هیچ مدرک رسمی‌ای ندارد، اما مهم است که درک کنیم ما در هر جایگاهی که در حال تلاشیم، نه‌تنها ناکافی و بی‌کفایت نیستیم، بلکه می‌توانیم متمایز و منحصربه‌فرد عمل کنیم.