«دکتر بیا پایین، سرمون رفت»؛ به نظر می‌رسد کسی دارد اظهار فضل می‌کند، اطلاعات اشتباه می‌دهد، حوصلۀ دیگران را سر برده یا دارند مسخره‌اش می‌کنند. این جمله را تازگی‌ها در فضای مجازی و حتی واقعی، فراوان می‌شنویم.
خانم «الف» از وقتی همسرِ آقای «ب» که پزشک اطفال است شده، از همه انتظار دارد «خانم دکتر» صدایش بزنند. اگر جز این بشنود، به او برمی‌خورد و الم‌شنگه به‌پا می‌کند. یک بار به دوستی گفته بود: «من اصلاً زن پزشک شدم واسه همین.»
آقای «جیم»، درست ده دقیقه بعد از اینکه نتیجۀ کنکورش را گرفت و معلوم شد داروسازی یکی از واحدهای دانشگاه آزاد قبول شده، بایوی اینستاگرام و توییترش را تغییر داد و نوشت: «دکتر»؛ نه حتی دانشجوی داروسازی، بلکه دکتر.
خانم «دال» هم در بایوی توییتر خود همین کلمۀ چهارحرفی را نوشته است. البته قضیۀ او کمی فرق می‌کند. او سال‌ها پیش فارغ‌التحصیل شده است. در روزهای شروع کرونا که همه دربه‌در پزشکان توییتر را جست‌وجو می‌کردند، توییتی زد که باعث شد بارها ریتوییت شود و چندین و چند منشن بگیرد. سؤال‌هایی از این دست: «خانم دکتر، شما نظرتون دربارۀ این بیماری چیه؟ توطئه نیست؟ آیا خارش گلو هم از علائم کروناست؟ بیست ثانیه زمان برای شستن دست‌ها کافیه؟» درنهایت مجبور شد توییت مذکور را کوت کند و بنویسد: «دوستان، من دکترم، ولی پزشک نیستم. دکترای حقوق بشر دارم. سؤالی در این زمینه دارید در خدمتم.» اما در بحبوحۀ کرونا، هیچ‌کس با یک دکتر حقوق بشر کاری نداشت.
خب، این‌طور که مشخص است، این قصه سر دراز دارد. قصۀ یک کلمۀ چهارحرفی به نام «دکتر».
در این مطلب می‌خواهیم دربارۀ این سؤال سخن بگوییم: «چه زمانی باید از عنوان “دکتر” استفاده کنیم؟» شاید پرسش شما هم باشد.
چرا این موضوع، این‌قدر چالش‌برانگیز شده است؟
چند سال پیش، چالشی در محیط دانشگاهی تعریف شد با نام چالش «اسم بدون دکتر»؛ چالشی که قصد داشت استفاده از عنوان «دکتر» را به‌مرور از جامعۀ دانشگاهی حذف کند. هدف از آن، به‌چالش‌کشیدن مدرک‌گرایی و نگاه سطحی به مدرک دانشگاهی بود. البته به نظر نمی‌رسد آن چالش به جایی رسیده باشد. همان موقع هم میان کارشناسان، موافقان و مخالفان زیادی داشت.
اگر بپذیریم هر چیزی، چنانچه در جایگاه درست خود استفاده شود، می‌تواند خوب باشد، آن وقت درمورد استفاده از عنوان دکتر هم حساسیت معقول‌تری خواهیم داشت. اما تعیین تکلیف درمورد جایگاهِ درستِ عنوان دکتر به این راحتی‌ها نیست و در سراسر جهان محل بحث و جدل‌های فراوانی بوده است. حتی در بسیاری از کشورها ابعاد حقوقی- قانونی یافته است. شاید بد نباشد به برخی از این جدل‌ها اشاره‌هایی بکنیم تا مشخص شود چرا این موضوع، این‌قدر چالش‌برانگیز شده است.
برای شروع، یک سؤال: در کشورهای دیگر دنیا، چه کسانی را تحت چه شرایطی دکتر خطاب می‌کنند؟
جواب: پاسخ این پرسش، کشور به کشور متفاوت است.
البته حد و مرزهای روشن و واضحی هم ندارد. هرچند قانونگذاران همواره سعی در شفافیت‌بخشیدن به آن داشته‌اند، اما در عرف همچنان تا حدی مبهم مانده است. صحت این گفته را می‌توان با پیگیری سؤال‌های مطرح‌شده در اتاق‌های گفت‌وگو و سایت‌های پرسش و پاسخ جهانی تأیید کرد. برای مثال، ذیل یک سؤال در سایت کوئرا (Quora) بحث‌های زیادی درگرفته و نظرات افراد از سراسر جهان بسیار متفاوت است.
فردی سؤالش را این‌‌گونه مطرح کرده است: «وقتی دکتری اصرار دارد که او را “دکتر” خطاب کنند، نشانۀ تکبر است یا نداشتن اعتمادبه‌نفس؟» و جواب‌ها طیف متنوعی را شامل میشود که در اینجا به چند نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- «شاید هم هیچ‌کدام؛ نه تکبر و نه کمبود اعتمادبه‌نفس. گرفتن مدرک دکترا به ۴ تا ۸ سال کار سخت دانشگاهی نیاز دارد. من بیشتر از این موضوع متعجبم که امتناع شما برای صدازدن آن‌ها با عنوان دکتر، درمورد خودِ شما چه می‌گوید.»
- «من بسیار خوشحالم که همه من را با نام کوچکم صدا می‌زنند (که در استرالیا عادی است). اما اگر می‌خواهید با من رسمی رفتار کنید، من را آقای فلانی خطاب نکنید! عنوان قانونی من “دکتر” است و برای به‌دست‌آوردن آن خیلی زحمت کشیده‌ام.»
- «من دکتر (Ph.D) هستم. هزاران دکتر دیگر را هم می‌شناسم و درواقع، در حلقۀ من رایج است که هیچ‌کس حتی به فکر خطاب‌کردن یا خطاب‌شدن با عنوان “دکتر” نیست. ما با این نام‌ها شناخته می‌شویم: فرانک، مارک، جانت و… . من و اکثر افرادی که می‌شناسم، فکر می‌کنیم استفاده از عنوان «دکتر» احمقانه و غیرضروری است، اما زمینه‌های مختلف و فرهنگ‌های مختلف به‌شکل‌های متفاوتی به این موضوع نگاه می‌کنند.»
خب، این‌طور که معلوم است، هیچ توافق فراگیری درمورد پاسخِ این سؤال وجود ندارد؛ غیر از آنکه شاید بشود گفت در جمع‌ها و زمینه‌های گوناگون، نوع برخورد با این عنوان می‌تواند متفاوت باشد که در ادامه به آن می‌پردازیم. البته قبل از آن، تاریخچه‌ای از این عنوانِ دردسرساز می‌گوییم. شاید تاریخچه بتواند در جمع‌بندی به ما کمک کند.
تاریخچۀ استفاده از عنوان دکتر
این روزها علاوه بر پزشکان، بسیاری از متخصصان حوزۀ بهداشت از عنوان «دکتر» استفاده می‌کنند؛ در‌حالی‌که بسیاری اعتقاد دارند عنوان دکتر باید برای پزشکان محفوظ باشد. پزشکان، جراحان، دندان‌پزشکان، استادان دانشگاه و در برخی کشورها، داروسازان، خود را دکتر معرفی می‌کنند، همین‌طور افرادی که مدرک Ph.D در علوم و رشته‌های مختلفی غیر از حوزۀ پزشکی دارند.
سؤال اینجاست: آیا همۀ آن‌ها دکترند؟ برای پاسخ به این پرسش، باید عنوان «دکتر» را از دو منظر زبانی و تاریخی بررسی کرد.
کلمۀ دکتر از ریشۀ لاتین Docere به‌معنای آموزش‌دادن یا محقق گرفته شده و عنوانی است که به شخص دارندۀ مدرک دکترا، به‌عنوان بالاترین مدرک و درجۀ علمی دانشگاهی، اطلاق میشود.
از نظر تاریخی، عنوان دکتر در قرون وسطی برای نامیدن علمای برجسته در حوزۀ الهیات به کار برده می‌شد. قدمت این کاربرد دکترا به دهۀ ۱۳۰۰ میلادی برمی‌گردد. چنین افرادی از احترام و اعتبار زیادی برخوردار بودند.
بعدها پزشکان نیز این عنوان را به‌کار بردند. به دلیل احترام و اعتبار، دانشکده‌های پزشکی، به‌ویژه در اسکاتلند، در قرن هفدهم میلادی شروع به خطاب‌کردن فارغ‌التحصیلان خود با عنوان دکتر کردند.
امروزه، عنوان دکتر برای کسی که دارای مدرک پی‌اچ‌دی (Ph.D) است به‌کار می‌رود. Ph.D، مخفف واژۀ لاتین Philosophiae Doctor به‌معنای دکترا در فلسفۀ علم است؛ یعنی کسی که درجات عالی علمی در رشته‌ای خاص را پیموده و در آن صاحب اجتهاد علمی است؛ مثل دکتر ادبیات، دکتر حقوق، دکتر فلسفه و… .
درواقع، مدرک پی‌اچ‌دی یا دکتری تخصصی، بالاترین مدرک آکادمیک و دانشگاهی در جهان است که معمولاً در رشته‌های زیرمجموعۀ «علوم پایه»، «فنی و مهندسی»، «کشاورزی و منابع طبیعی»، «علوم انسانی» و «هنر» و پس از گذراندن مدارج لیسانس (BSc) و فوق‌لیسانس (MSc) و ارائۀ یک نوآوری در قالب پایان‌نامۀ دورۀ دکتری (رساله) به فرد اعطا میشود.
دریافت مدرک دکترا از مراجع علمی معتبر و مورد تأیید، به شخص این حق را می‌دهد که از عنوان دکتر استفاده کند.
بنابراین، تا پیش از دریافت مدرک معتبر، هیچ‌کس این اجازه را ندارد که خود و دیگری را با این عنوان صدا بزند. در ایران نیز مانند بسیاری کشورها، قانونی برای این حکم تصویب شده است. قانونگذار با وضع قانونی در تاریخ ۱۶/۱۲/۱۳۸۸ ماده‌واحده‌ای را تحت عنوان «قانون مجازات استفادۀ غیرمجاز از عناوین علمی» به تصویب رساند. تاریخ تصویب این قانون، دقیقاً به زمانی برمی‌گردد که مدرک‌گرایی در کشور ما به یک معضل اجتماعی تبدیل شده بود و استفادۀ غیرمجاز از عناوین علمی، می‌توانست تبعات بسیاری را در پی داشته باشد.
استفادۀ غیرمجاز از عناوین، شامل استفاده در مکاتبات اداری یا در تبلیغ عمومی از طریق وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون، روزنامه، مجله، تارنما (سایت) یا نطق در مجامع و یا انتشار اوراق چاپی یا خطی میشود.
طبق این ماده‌واحده، استفاده از عناوین علمی دکتر، مهندس و مانند این‌ها که شرایط اخذ آن مطابق قوانین و مقررات مربوط تعیین می‌گردد، توسط هر فرد برای خود، مستلزم داشتن مدرک معتبر از مراکز علمی و دانشگاهی داخلی و یا خارجی مورد تأیید رسمی وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری یا بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و شورای عالی انقلاب فرهنگی است. مرتکبان استفادۀ غیرمجاز از عناوین علمی مذکور، به مجازات مادۀ ۵۵۶ فصل هشتم کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی محکوم خواهند شد.
پس، به نظر می‌رسد یک دانشجوی دکترا، هفت‌‌خانی را پیش روی خود دارد تا بتواند از عنوان دکتر استفاده کند. مخصوصاً، با دامنه‌دارشدن فضای مجازی و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی که هرکدام یک وسیلۀ ارتباط جمعی، تریبون شخصی و محلی برای تبلیغات و کسب‌وکار فرد محسوب می‌شوند، این موضوع از اهمیت بیشتری برخوردار میشود.
فرض کنید کسی هنوز آن هفت‌خان را پشت‌سر نگذاشته، ولی در بایوی اینستاگرام، خودش را دکتر معرفی می‌کند و از آن طریق مشتری جذب می‌کند. آیا این کار، فریب افراد نیست؟
با هم این هفت‌خان را مرور کنیم.
هفت‌خانِ پیش روی دانشجویان دکترا تا رسیدن به عنوان «دکتر»
دانشجوی دکترا (Ph.D Student) فردی است که هنوز مشغول گذراندن واحدهای درسی این دوره است، آزمون جامع را پشت‌سر نگذاشته و به مرحلۀ نوشتن پروپوزال و دفاع از آن نرسیده است. دانشجوی دکترا، پس از قبولی در آزمون جامع و به‌تصویب‌رساندن پروپوزال، نامزد دکترا (Ph.D Condidate) خوانده خواهد شد. بدیهی است که این نامزدی ممکن است به دفاع موفق از رساله و دریافت مدرک منجر نشود. بنابراین، نه‌تنها یک دانشجوی دکترا را نمی‌توان «دکتر» خطاب کرد، بلکه نامزد دکترا نیز تا زمانی که این دوره را با موفقیت به پایان نرسانده و مدرک خود را دریافت نکرده است، نباید با عنوانِ دکتر خطاب شود. هرچند آنچه به‌اشتباه رواج یافته این است که دانشجویان دکترا به‌محض قبولی، یکدیگر را دکتر خطاب می‌کنند و غیر آن را بی‌احترامی به خود می‌دانند.
اجازه بدهید هفت‌خان پیش رویِ دانشجویان دکترا پس از قبولی در آزمون ورودی را یک دور مرور کنیم تا به‌طور کامل مشخص شود که بدون گذراندن این هفت‌خان، استفاده از عنوان «دکتر» هیچ توجیهی ندارد.
- گذراندن واحدهای درسی شامل ۲۵ تا ۳۲ واحد درسی؛
- موفقیت در آزمون جامع دکترا؛
- نوشتن و تدوین پروپوزال؛
- تصویب پروپوزال در دپارتمان (گروه آموزشی)؛
- اجرای پژوهش؛
- تألیف متن رساله؛
- دفاع در حضور هیئت داوران و جلب نظر مثبت این هیئت نسبت به اصالت و کیفیت کار.
دکتر به‌معنای پزشک
علاوه بر معنای عام واژۀ دکتر، معنی دیگر دکتر، «پزشک» و «طبیب» است و معمولاً به دکتر طب اطلاق میشود. در اصل، پزشکی که دارای مرتبۀ عالی در تحصیلات پزشکی (دکترای تخصصی) است، دکتر محسوب میشود؛ اما درکل به هر طبیب و پزشک که دارای مدرک دکترای عمومی (معادل فوق‌لیسانس در درجات دانشگاهی) باشد، دکتر گفته میشود.
البته، همین استفادۀ عام از لفظ دکتر، در کاربرد این واژه برای سایر افراد متخصص حوزۀ بهداشت و درمان، جدل‌های فراوانی به همراه داشته است.
استفاده از عنوان دکتر برای متخصصان رشته‌های حوزۀ بهداشت و درمان
عده‌ای با کاربرد عنوان دکتر برای متخصصان رشته‌های حوزۀ بهداشت و درمان موافق‌اند. آن‌ها می‌گویند «دکتر» یک اصطلاح آکادمیک است، نه یک اصطلاح پزشکی. همان‌طور که دکتر ادبیات و فلسفه داریم، می‌بایست بتوانیم برای بالاترین مرتبۀ علمی رشته‌های بهداشتی-درمانی، ازجمله پرستاری، فیزیوتراپی و… نیز از این واژه استفاده کنیم.
مخالفان می‌گویند در محیط بیمارستان و یا در تبلیغات، وقتی فیزیوتراپ، پرستار و پزشک هرکدام خود را به‌عنوان «دکتر» معرفی می‌کنند، بیماران ممکن است گیج شوند.
برای مبارزه با این سردرگمی، کمپین حقیقت در تبلیغات انجمن پزشکی آمریکا از ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی می‌خواهد که سطح تحصیلی و مجوز خود را شفاف و صادقانه بیان کنند. طبق سایت AMA:
بیماران این حق را دارند که این اطلاعات را در هنگام برخورد رودررو و همچنین زمانی که تبلیغات، بازاریابی و سایر محتواهای ارتباطی پزشکان را می‌خوانند، داشته باشند.
محتوای ارتباطی، کلیۀ اشکال محتوا ازجمله نوشته‌ها و ویدئوها در فضای دیجیتال، بروشورها، اطلاعات تماس و حتی اطلاعات بایو در شبکه‌های اجتماعی را شامل میشود.
چالش اصلی این است که مطمئن شویم بیمار می‌داند با چه کسی صحبت می‌کند. آن‌‌وقت، در محیط بیمارستان هم وقتی کسی خودش را این‌طور به بیمار معرفی کند: «من دکتر فلانی هستم و داروسازم»، کاملاً شفاف و پذیرفته‌شده است.
این‌طور که به نظر می‌رسد، این جدل‌ها همچنان ادامه خواهد داشت و مجامع مختلف در سراسر جهان هر روز قانون جدیدی برای کاهش سوءتعبیرهای ناشی از آن، وضع خواهند کرد.
۴ نکتۀ تکمیلی
- در بسیاری کشورها، از عنوان دکتر فقط برای مکاتبات رسمی استفاده میشود. در بیان شفاهی، کسانی که در دانشگاه تدریس می‌کنند، با عنوان پروفسور خطاب می‌شوند. برمی‌گردیم به چالش «اسم بدون دکتر» در محافل دانشگاهی، که در ابتدای مطلب به آن اشاره کردیم. شاید ما هم بتوانیم در محیط دانشگاه، در بیان شفاهی از واژۀ استاد استفاده کنیم و دکتر را فقط در مکاتبات رسمی به‌کار ببریم.
- البته لازم است بدانیم ذکر عنوان‌های تحصیلی مانند دکتر و مهندس در همۀ نامه‌های اداری صحیح نیست، مگر در بخش‌های پزشکی، آموزشی و فنی، ازجمله دانشگاه‌ها.
- در بسیاری کشورها، در خیابان و محیط‌های غیررسمی، کسی را با عنوان دکتر صدا نمی‌زنند. شاید همین استفادۀ بی‌رویه از واژۀ دکتر در محیط‌های غیررسمی و همچنین افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان دکترا از دانشگاه‌هایی که چندان اعتبار علمی ندارند و درواقع خروجی‌شان دکترهای باسواد و درست‌وحسابی نیست، باعث شده گاهی این عنوان به تمسخر استفاده شود. عین همان جمله‌ای که در ابتدای مطلب آمده: «دکتر بیا پایین، سرمون رفت».
- دکترای افتخاری بدون هیچ پیش‌شرط تحصیلاتی،از طرف دانشگاه‌ها، به‌خاطر شایستگی، دستاوردها و پشتکار در حوزه‌ای خاص، به اشخاص نمونه اعطا میشود. افتخاری‌بودن دکترا می‌بایست در مدارک، امضا و شناسه‌های دیگر فرد دقیقاً مشخص شود. مشخص‌نکردن دکترای افتخاری، طبق قوانین مدنی هر کشوری جرم محسوب میشود و پیگرد قانونی دارد.
در آخر…
در یک جامعۀ سالم، هیچ عنوانی به‌تنهایی برای کسی ارزش، احترام و اعتبار نمی‌آورد؛ بنابراین حواسمان به استفادۀ غیرقانونی از عناوین، ازجمله «دکتر» باشد تا ناخواسته باعث فریب افراد و تبعات آن نشویم.
دانشچوی دکتری پزشکی با قبولی می شود دکتر و دکتر خطاب می شود و اصلا هیچ ایرادی ندارد که تحصیلش تمام شده است یانه ولی دانشجوی سایر رشته ها حتما بایستی تمام مراحل را طی کنند تا این عنوان را استفاده کنند
چه بایدی وجود داره؟ دانشجوی پزشکی هم در حال گذراندن مقطع تحصیلی پزشکی عمومی هست و تا متخصص شدن راه درازی داره.